Dit jaarverslag biedt een overzicht van de activiteiten van de Adviescommissie Welstand en Monumenten Zaanstad (AWMZ) in 2024 en onze inspanningen voor omgevingskwaliteit binnen uw gemeente. Het verslag, wettelijk voorgeschreven, wordt jaarlijks aangeleverd aan de gemeenteraad en dient om inzicht te geven in onze adviserende rol voor een kwalitatief goede leefomgeving in Zaanstad.

Omgevingswet en Adviescommissie
2024 markeerde een overgangsjaar voor de ruimtelijke ordening in Nederland, vooral door de invoering van de Omgevingswet. Deze nieuwe wet brengt veranderingen in werkwijze en cultuur binnen gemeenten met zich mee. Wij ondersteunde de gemeente bij de oprichting van de nieuwe wettelijke adviescommissie, gestart op 1 januari 2024. Met de bredere en vroegtijdigere advisering over omgevingskwaliteit, worden ook nieuwe thema’s zoals verduurzaming, fabrieksmatige bouw, klimaatadaptatie en natuurinclusief en biobased bouwen vaker een onderwerp aan onze gesprekstafel. Meestal, zo valt in dit verslag te lezen, leidt dit tot positieve adviezen, waarbij we de wensen van de initiatiefnemer zoveel mogelijk in evenwicht brengen met gemeentelijke beleidsdoelen.

Werkwijze en Samenwerking
De commissie heeft een belangrijke taak in het bevorderen van omgevingskwaliteit, met extra aandacht voor cultuurhistorie. Meerdere deskundigen op dat gebied zijn opgenomen in de commissie, en waar nodig raadplegen we specialistische kennis via MOOI Noord-Holland. Als onafhankelijk, multidisciplinair team helpen we publieke en private belangen zorgvuldig af te wegen binnen de kaders van het gemeentelijk beleid. Onze adviserende rol is constructief en gericht op inhoudelijke ondersteuning, in nauwe samenwerking met de gemeentelijke diensten. Dankzij trainingen en een vernieuwd adviesformat via MOOI Noord-Holland kunnen we effectief adviseren binnen de nieuwe kaders.

Veranderingen binnen de gemeente
De introductie van de Omgevingswet in 2024 betekent een nieuw tijdperk voor gemeenten. Gemeenten passen nieuwe instrumenten, kaders en processen toe. Er is een cultuurverandering gaande waarbij meer faciliterend naar initiatieven wordt gekeken. De voorbereidingen om bestaande processen in het gemeentehuis te moderniseren, meer integraal naar plannen te kijken en ook de kwaliteit van de leefomgeving eerder bij planontwikkeling bespreekbaar te maken, zijn vrijwel overal vergevorderd. Zo zijn in Zaanstad de “omgevingstafels” opgestart, met advisering in een vroeg stadium voor ontwikkelingen die buiten het omgevingsplan vallen. Regelmatig sluit er een adviseur aan namens de commissie en de commissie juicht deze vorm van vroegtijdige advisering toe.

Blik op de Toekomst
De werkzaamheden van de nieuwe commissie zullen op den duur ook samenhangen met de vormgeving van het nieuwe beleidsinstrumentarium onder de Omgevingswet met nieuwe instrumenten als: Omgevingsvisies, Omgevingsplannen, -programma’s en vergunningen. Hierin krijgt het nieuwe begrip ‘goede omgevingskwaliteit’ als maatschappelijk kerndoel van de nieuwe wet gestalte. In de memorie van toelichting op de wet wordt ‘goede omgevingskwaliteit’ gekoppeld aan aspecten als cultureel erfgoed, architectonische kwaliteit van bouwwerken, stedenbouwkundige kwaliteit en kwaliteit van natuur en landschap.

Ambities en kernwaarden
De komende periode gaan wij als adviescommissie ook graag met u in gesprek over de ambities en kernwaarden van het kwaliteitsbeleid onder de Omgevingswet. Welke waarden en ambities staan centraal. Wat betekent dat voor de verschillende gebieden in de gemeente? In welke mate neemt de gemeente regie en wat wordt aan de mensen zelf overgelaten. De grote maatschappelijke opgave in de leefomgeving waar we de komende jaren voor staan moet opgelost. Maar naast vlot en betaalbaar moet het toch ook van goede kwaliteit zijn en lang houdbaar. Uw Adviescommissie Welstand en Monumenten speelt hierbij graag een constructieve en ondersteunende rol.

Ontwikkelingen bij MOOI Noord-Holland
MOOI Noord-Holland, de stichting die de commissie faciliteert, heeft haar verbinding met de gemeenten in Noord-Holland versterkt door statutenwijziging, waardoor aangesloten gemeenten nu extra toezicht hebben op strategische besluiten. Op 28 juni werd voor het eerst een vergadering van aangesloten gemeenten georganiseerd, waar ook uw portefeuillehouder bij uitgenodigd was. Deze nauwere betrokkenheid doet geen afbreuk aan het uitgangspunt dat de door de gemeenteraad benoemde commissieleden onafhankelijk kunnen blijven adviseren.

In een bocht van de Zaan tussen de William Pontbrug en de Spiekeroogbrug ligt de jachthaven Dukra. De jachthaven wordt herontwikkeld van enkel een jachthaven met pleziervaartuigen naar Marinapark Houthaven met gemengde bestemming, waaronder woonboten, woonarken en service- en horecagebouwen. De entrees vanaf beide bruggen tot de hoofdsteiger, en de hoofdsteiger zelf, worden herontworpen tot publieke Boardwalk, die alle programmaonderdelen met elkaar verbindt. Hierdoor wordt de relatie met de Zaan versterkt. Bureau Woltjer/Berkhout maakt het Beeldkwaliteitsplan, ter aanvulling op het te wijzigen bestemmingsplan. De particuliere opdrachtgever had een hoog ambitieniveau en wenst de individuele aanvragers te begeleiden door een eigen kwaliteitsadvisering te organiseren. In overleg met de gemeente is het architectlid van MAAK.Centrum gemandateerd om namens de commissie te adviseren in het kwaliteitsteam van de opdrachtgever. Alle individuele aanvragen zijn tot nog toe meteen geaccordeerd door de commissie en het plan is daarmee een goed voorbeeld van een efficiënt proces met een brede adviesrol voor de commissie.

Zicht op Boardwalk. Jaco Woltjer

Zicht op de nieuwe ophaalbrug. Jaco Woltjer

In 2024 heeft de commissie geadviseerd over de verbouwing en verduurzaming van een gemeentelijk monument aan het lint van Westzaan. Het monument heeft aanzienlijke architectuur- en cultuurhistorische waarden als een typisch Zaanse houten woning uit de 18e eeuw, met latere toevoegingen zoals een winkelpui uit de vroege 20e eeuw. Uit het kleurenonderzoek bleek dat het woonhuis en de winkel oorspronkelijk verschillende kleuren hadden, wat de functiescheiding benadrukte. In het nieuwe plan wordt het pand volledig in gebruik genomen als woning, die grotendeels zelfvoorzienend in de eigen energie. Daarvoor werden de volgende ingrepen aangevraagd: funderingsherstel, isoleren van de binnenschil, vergroting van de aanbouw, plaatsing van dakkapellen, vervanging en vergroting van een schuur en installatie van zonnepanelen. Het kleurverschil tussen beide bouwdelen komt ook terug in het nieuwe ontwerp, waarbij het rechterdeel de bestaande kleurstelling houdt. De commissie had veel waardering voor het uitgebreide onderzoek en de zorgvuldige omgang met historische details. Het uiteindelijke ontwerp is een goed voorbeeld van een balans tussen duurzaamheid en behoud van monumentale waarden. Met enkele kleine opmerkingen was de commissie dan ook direct akkoord.

Huidige situatie. Stefan Gorthuis

Toekomstige situatie. Stefan Gorthuis

Af en toe besluit de gemandateerde architect om een plan mee te nemen naar de grote commissie. Westzijde 112 is een voorbeeld van zo’n plan. De aanvraag betrof het vervangen van de bestaande winkelpui en het realiseren van vier appartementen op de bovengelegen verdiepingen. Het aanvankelijke ontwerp voor de plint ging uit van een zwarte aluminium schuifpui en een donkergrijze houten toegangsdeur voor de bovenwoningen. Het witte plaatmateriaal boven de pui zou behouden blijven. De commissie adviseerde om een integraal ontwerp te maken voor de totale voorgevel om de eenheid tussen plint en bovenbouw te herstellen. De bouwtekening van het oorspronkelijke gevelontwerp uit 1933 werd daarbij meegegeven ter inspiratie. De commissie heeft waardering voor de wijze waarop de opmerkingen zijn verwerkt in het nieuwe ontwerp, zoals de plint en penanten van geglazuurde tegels, de crème witte kleur van de pui en entreedeur en de houten lijsten boven de kozijnen. Daarmee levert het plan een bijdrage aan de omgevingskwaliteit van dit bijzonder gewogen welstandsgebied.

Bouwtekening uit 1933. Zaans Archief

Het vergunde ontwerp van de voorgevel. AVB

De adviezen zijn openbaar en worden uitgebracht aan het college van B&W. In het jaar 2024 zijn waarschijnlijk alle adviezen van de commissie overgenomen door het college van B&W. Twee adviezen verdienen een bijzondere vermelding.

Wilhelminapark, Wormerveer
In de gemeentelijke verordeningen en contracten die MOOI Noord-Holland met gemeenten hebben gesloten, heeft de gemeentelijke adviescommissie de mogelijkheid om voor grootschalige, gevoelige en/of complexe erfgoedopgaven advies te vragen aan de Centrale Erfgoedcommissie van MOOI Noord-Holland. De Centrale Erfgoedcommissie bestaat uit een vast team van erfgoedspecialisten met een sterke architectuurhistorische en bouwhistorische achtergrond, en ruime ervaring met complexe herbestemmings- en restauratieopgaven. Waar nodig wordt het team aangevuld met aanvullende expertises, zoals landschaps- en tuinhistorie. De adviezen van de Centrale Erfgoedcommissie zijn gericht aan de gemeentelijke adviescommissie en het is aan hen om het advies van de Centrale Erfgoedcommissie mee te nemen in het formele advies richting het college van burgemeester en wethouders.

In 2024 heeft de commissie zich voor het eerst laten bijstaan door de Centrale Erfgoedcommissie. Het plan betrof de bouw van een oranjerie in het Wilhelminapark in Wormerveer. Het 19e-eeuws landschapspark is aangewezen als gemeentelijk monument. De tuinhistoricus van de commissie constateerde dat de voorgestelde positionering zich niet voegde binnen het karakter en de structuur van het monumentale park, en dat de vormgeving van de oranjerie nog een flinke ontwerpslag vergt. Omdat het consumptiehuis ook zal worden gerestaureerd, zag de commissie kansen om de keuken en toiletgroep in dat volume op te lossen en daarmee dichter bij het beeld van een glazen kas te komen.

Bomenbuurt Wormerveer
In 2024 heeft de commissie weer geadviseerd over plannen voor fabrieksmatige woningbouw. Ditmaal in de Bomenbuurt in Wormerveer. Fabrieksmatige woningbouw is sterk in ontwikkeling en lijkt een veelbelovend antwoord om snel en betaalbaar woningen te bouwen. Er zijn vele aanbieders en veel uiteenlopende bouwsystemen.

Om te komen tot goede omgevingskwaliteit vraagt fabrieksmatige woningbouw om een andere benadering van alle partijen, óók van de gemeente. In Noord-Holland is de NH Bouwstroom opgezet door verschillende woningcorporaties om fabrieksmatige woningbouw te stroomlijnen en in samenspraak met bouwers te zorgen voor kwalitatieve systemen en projecten. De NH Bouwstroom heeft daarmee een voortrekkersrol in Nederland. MOOI Noord-Holland is nauw betrokken bij de NH Bouwstroom en heeft vanaf het begin een rol in de Raad van Advies van de NH Bouwstroom. De Raad van Advies stimuleert het combineren van innovatie met goede omgevingskwaliteit. Daarvoor is ze niet alleen in gesprek met aanbieders van bouwsystemen, maar heeft ze bijvoorbeeld ook in samenwerking met de Federatie Ruimtelijke Kwaliteit een handleiding met principes gemaakt hoe te komen tot flexibele en duurzame systemen.

Op 4 juni 2023 was er op ons kantoor in Alkmaar een bijeenkomst met stedenbouwkundigen van gemeenten in Noord-Holland, woningcorporaties van de NH Bouwstroom en onze adviseurs om aan de hand van voorbeeldprojecten te praten over stedenbouwkundige randvoorwaarden bij fabrieksmatige woningbouw. Fabrieksmatig bouwen vraagt namelijk om nieuwe procesafspraken voor de stedenbouwkundige ‘enveloppe’ in de voorbereidende fase en waar nodig bijstelling van de gemeentelijke kaders. Dit is nodig omdat de kwaliteitskeuzes in het proces eerder moeten worden gemaakt, zodat het proces van productie en bouw versneld kan worden. Het College van Rijksadviseurs heeft inmiddels een handleiding over ‘de governance’.

Uiteindelijk gaat het niet alleen om oplossingen voor de woningnood, maar om plekken waar mensen graag willen blijven wonen. Daar is meer voor nodig dan alleen snel en betaalbaar bouwen. Fabrieksmatige woningbouw biedt de mogelijkheid om die verschillende ambities te combineren. Belangrijk is te weten dat niet elk systeem geschikt is voor elke plek en dat het daarom nodig is vooraf stil te staan welke lokale randvoorwaarden er voor de plek in uw gemeente van belang zijn en welke systemen hieraan tegemoet kunnen komen. Met de keuze voor een passend systeem wordt veel teleurstelling en vertraging voorkomen en kan optimaal gebruik gemaakt worden van de voordelen van fabrieksmatige woningbouw.

Adviezen ruimtelijke plannen, kwaliteitsgesprekken, procesbegeleiding, beleidsontwikkeling
In 2024 is de commissie betrokken geweest bij 12 omgevingstafels betrokken geweest. Voorafgaand aan de behandeling aan de omgevingstafel brengt de commissie een preadvies uit. Afhankelijk van de aard van het plan, locatie en beschikbaarheid vaardigt de commissie één adviseur af. Na afloop geeft de procesondersteuner van de omgevingstafel een terugkoppeling van de uitkomst van deze integrale omgevingstafel door middel van een verslag. De commissiecoordinator voegt dit verslag toe aan het dossier in MOOI DARS zodat altijd sprake is van een goede overdracht naar de commissie.

Ondersteunende activiteiten
De adviseurs van MOOI Noord-Holland doen meer dan hun werk in de gemeentelijke adviescommissies. Wij ondersteunen vrijwel alle gemeenten in Noord-Holland bij het behoud en de ontwikkeling van omgevingskwaliteit. Een van de vormen waarin dat gebeurt is door deelname aan supervisieteams (ook wel kwaliteitsteams genoemd), een vorm van procesbegeleiding. Voor de gemeente Zaanstad zijn diverse adviseurs van ons namens de commissie afgevaardigd in de MAAK gebiedsteams en in een supervisieteam. Het gaat om de volgende teams en personen:

Supervisieteams MAAK.Centrum, MAAK.Midden en MAAK.Noord: Onno Vlaanderen

Supervisieteam Meneba (onderdeel van MAAK.Noord): Natasja Hogen

Supervisieteam MAAK.Zuid: Marlies van Diest

Supervisieteam Hoogtij: Marlies van Diest en Bart Duvekot

Supervisieteam Kreekrijk: Bart Duvekot

Artist impressie vanaf het plein. Vereniging Wilhelminapark Wormerveer
artist impressie

Artist impressie. Vereniging Wilhelminapark Wormerveer

Bomenbuurt door Heembouw Architecten. Proloog

Omgevingstafel 12 november 2024. MOOI Noord-Holland

In 2024 heeft de commissie meerdere plannen uit Kreekrijk beoordeeld. Kreekrijk is een nieuwe woonwijk in het noordwesten van Zaanstad, grenzend aan de woonwijk Saendelft en het recreatiegebied De Omzoom. Het plangebied omvat circa 900 woningen en diverse voorzieningen, waaronder een basisschool.

De bebouwing bestaat voornamelijk uit grondgebonden woningen, zoals rijwoningen, twee-onder-een-kapwoningen en vrijstaande huizen. De architectuur heeft een informele, dorpse uitstraling, waarbij wisselende rooilijnen en hoogteverschillen zorgen voor een ontspannen en dynamisch straatbeeld. Traditionele Zaanse houtbouwstijl wordt subtiel verwerkt in de gevelbekleding en detaillering, zonder te vervallen in historiserend bouwen. Binnen deze kaders is ruimte voor een grote variatie aan ontwerpen.

Twee plannen springen eruit. Kavel 15 is na herhaaldelijk aandringen van het kwaliteitsteam, langzamerhand van een notariswoning omgebogen tot een Zaans herenhuis (Voorlopig Ontwerp). Kavel 23 heeft een transformatie ondergaan van een Palladiaanse villa naar een eenvoudig woonhuis met bescheiden Zaanse kenmerken.

Voorafgaand aan de beoordeling door de commissie zijn de plannen begeleid door het kwaliteitsteam, waarin een gemandateerde architect namens de commissie zitting heeft. In vrijwel alle gevallen volgde de commissie het positieve advies van het kwaliteitsteam, en zij is dan ook zeer tevreden over deze werkwijze.

Aanzichten kavels 1-11 en 28-39. Stef Veldhuizen

Aanzichten kavels 12-27. Stef Veldhuizen

Als onafhankelijk adviseur dragen wij bij aan een goede omgevingskwaliteit in uw gemeente. Die zorg delen we samen met de initiatiefnemers en met u. Elk jaar bespreken we tijdens een evaluatiegesprek met de portefeuillehouder de belangrijkste ontwikkelingen binnen uw gemeente en formuleren we aandachtspunten voor de toekomst. Op 14 mei 2025 vond dit jaarlijkse evaluatiegesprek plaats over het jaar 2024. De belangrijkste uitkomsten van dat gesprek zijn:

Tijdens het evaluatiegesprek op 14 mei 2025 tussen de gemeente Zaanstad, de Adviescommissie Welstand en Monumenten Zaanstad (AWMZ), en MOOI Noord-Holland zijn diverse onderdelen uit het jaarverslag 2024 besproken, waaronder de aanbevelingen over de leegstand van enkele monumenten en de rol van omgevingstafels in het ruimtelijke adviesproces. Er is waardering uitgesproken voor de terugkeer van het vooroverleg voor kleine plannen en er zijn zorgen geuit over de afstemming en taakverdeling tussen omgevingstafels, supervisieteams en de adviescommissie. Ook is er gesproken over het gebrek aan sturingsmogelijkheden in brede bestemmingsplannen. Tot slot kwamen de herbenoeming van enkele commissieleden ter sprake. In overleg met de gemeente zal een alternerend benoemschema worden opgesteld om de kennis en continuïteit in de commissie te waarborgen.

Overige aanbevelingen door de commissie
De Adviescommissie Welstand en Monumenten Zaanstad (AWMZ) doet – vanuit haar ervaringen en inzichten – nog de volgende aanbevelingen:

• In de nieuwe verordening beperkt de taak van de commissie zich tot het adviseren over ‘het bereiken en in stand houden van een goede omgevingskwaliteit voor zover het betreft welstand en monumenten’. De gemeente Zaanstad heeft ervoor gekozen om de huidige werkwijze voort te zetten in verband met de ophanden zijnde evaluatie en de daarna te bepalen koers. We hebben begrip voor de keuze voor een beleidsneutrale voortzetting van de huidige situatie maar pleiten voor een brede adviesrol in de geest van de Omgevingswet. Bij planbesprekingen geeft de commissie al wel ‘overwegingen ten overvloede’ mee. Bijvoorbeeld om een bijdrage te leveren aan de kernwaarden uit document ‘Linten, Dijken en Paden’ of de doelen van de Omgevingsvisie. Dit zijn geen bindende adviezen, maar suggesties die initiatiefnemers kunnen gebruiken.
• De commissie is positief over de start van de omgevingstafels voor de vroegtijdige en integrale advisering over middelgrote plannen. Vanuit de commissie neemt regelmatig een vertegenwoordiger deel maar dit kost nog relatief veel tijd en is kostbaar. De efficiëntie van de omgevingstafels is daarom voor verbetering vatbaar. Voor de kleine plannen is op dit moment bovendien helaas nog steeds geen preadvies mogelijk.
• De commissie betreurt de sloop van de voormalige veevoederfabriek De Pijl op het Brokking-terrein in Wormerveer. Tijdens de excursie is gebleken dat de gemeente weinig handvatten heeft om het verval van leegstaande gebouwen met cultuurhistorische waarde tegen te houden waardoor sloop uiteindelijk onvermijdelijk is. De commissie adviseert de gemeente om deze gebouwen aan te wijzen als monument en toe te zien op de instandhoudingsplicht.
• In 2024 stonden enkele monumenten in de stad leeg, waaronder Westzijde 189 en Plein 13 in Wormerveer. De commissie adviseert om tijdelijk gebruik te stimuleren om leegstand en verval te voorkomen. Daarmee wordt de volgende eigenaar ook niet opgezadeld met extra restauratiekosten.
• De huidige welstandsnota is van 2013 en toe aan een actualisatie. Zo zijn de criteria voor installaties verouderd. Schotelantennes zijn grotendeels uit het straatbeeld verdwenen en criteria voor zonnepanelen, airco’s en warmtepompen ontbreken. Wij adviseren de gemeente Zaanstad om een nota omgevingskwaliteit op te laten stellen.
• Verduurzaming en het klimaat zijn actuele thema’s die steeds zichtbaarder en ingrijpender aanwezig zijn. De gemeente Zaanstad is al bezig met het opstellen van nieuwe beleidskaders, zoals het puntensysteem natuurinclusief bouwen en beleidskader kleine windturbines, maar dit beleid is nog teveel versnipperd. Een nota omgevingskwaliteit bundelt en ordent al het bestaande beleid en bouwt daarmee voort op het bestaande kwaliteitsbeleid, maar geeft ook de doelen en ambities weer van gemeente Zaanstad in het streven naar goede omgevingskwaliteit.
• Met de intrede van De Omgevingswet werken gemeenten aan nieuw instrumentarium op het gebied van een goede omgevingskwaliteit. Uw commissieleden hebben al ervaring met het ontwikkelen van nieuwe, minder gedetailleerde en op maatschappelijke doelen gebaseerde kaders. Graag stellen we deze knowhow ter beschikking.
• Mochten er vragen zijn over de Omgevingswet, de rol van de commissie of bent u benieuwd naar onze werkzaamheden? U bent welkom om aan te sluiten bij onze vergaderingen, of wij komen graag bij u langs.
• Als u hulp nodig heeft op het vlak van beleid over erfgoed, dan kunt u contact opnemen met het Steunpunt Monumenten & Archeologie Noord-Holland. Hier proberen we waar het kan binnen bepaalde grenzen ondersteuning te bieden. Laat vooral weten wanneer hulp gewenst is.

Tot slot
Met dit jaarverslag geven we inzicht in de manier waarop de Adviescommissie Welstand en Monumenten Zaanstad (AWMZ) de hand van de geldende beleidskaders adviseert over goede omgevingskwaliteit binnen uw gemeente. Dit is een doel waar wij ons graag voor inzetten en aan bijdragen. We doen dat zoveel mogelijk in het openbaar en in dialoog met betrokkenen.

De plannen in dit jaarverslag zijn slechts een greep uit de vele uiteenlopende plannen waarover de commissie dit jaar heeft mogen adviseren. Wij nodigen u van harte uit om in 2025 (digitaal) bij ons binnen te lopen en zelf te ervaren hoe boeiend en genuanceerd de advisering over omgevingskwaliteit is.

Groepsfoto tijdens excursie. MOOI Noord-Holland