Dit jaarverslag biedt inzicht in de activiteiten van de Adviescommissie Welstand en Monumenten in 2023 en onze inzet voor omgevingskwaliteit in uw gemeente. De gemeenteraad heeft ons opdracht gegeven om te adviseren volgens de gemeentelijke beleidskaders. Jaarlijks publiceren we dit verslag, niet alleen vanwege de wettelijke rapportageplicht, maar ook omdat we ons werk en de impact ervan graag belichten. Hierdoor kunnen we algemene informatie delen over de waarde van een goede omgevingskwaliteit en hoe dit wordt verankerd in het gemeentelijk beleid. Het jaarverslag geeft de gemeenteraad en anderen hopelijk inzicht in onze inspanningen voor een goede omgevingskwaliteit in de gemeente Wormerland.

Naast bespreking van bemensing, werkwijze en statistieken, illustreren we ons werk aan de hand van voorbeeldplannen, zowel klein als groot. Dit geeft de gemeenteraad inzicht in onze interacties met initiatiefnemers, ontwerpers en gemeenteambtenaren. Meestal leidt dit tot positieve adviezen, waarbij we de wensen van de initiatiefnemer zoveel mogelijk in evenwicht brengen met gemeentelijke beleidsdoelen.

De introductie van de Omgevingswet in 2024 betekent een nieuw tijdperk voor gemeenten. Gemeenten passen nieuwe instrumenten, kaders en processen toe. De noodzakelijke cultuurverandering die cruciaal werd gevonden voor een succesvolle introductie van de nieuwe wet is al geleidelijk op gang gekomen. De voorbereidingen om bestaande processen in het gemeentehuis te moderniseren, meer integraal naar plannen te kijken en ook de kwaliteit van de leefomgeving eerder bij planontwikkeling bespreekbaar te maken, zijn vrijwel overal vergevorderd. Hierbij zijn natuurlijk lokale verschillen te ontdekken die aansluiten op de gemeentelijke organisatie en werkwijze. Zo is in de gemeente Wormerland dit jaar beleid opgesteld voor het demonteren en opslaan van erfgoed.

Het jaar 2023 stond voor ons en onze gemeentelijke collega’s in het teken van het instellingsbesluit dat de gemeenteraad heeft moeten nemen ter introductie van de nieuwe gemeentelijke adviescommissie onder de omgevingswet. Ook in uw gemeente is de instelling van de gemeentelijke adviescommissie als opvolger van de huidige commissie op tijd voltooid. In vrijwel alle gemeenten is ervoor gekozen om de commissie een bredere taakomschrijving te geven om een goede omgevingskwaliteit te bereiken. Op grond van de wet moeten enkele leden van de commissie monumentendeskundige zijn. Cultuurhistorische aspecten spelen een belangrijkere rol, en we hebben deskundigen op dat terrein opgenomen in de commissie, waar nodig doen we een beroep op bijzondere specialismen via MOOI Noord-Holland.

De gemeentelijke adviescommissie kan als onafhankelijk, deskundig en multidisciplinair team bijdragen aan de zorgvuldige afweging van publieke en private belangen en deze proberen zo goed mogelijk bij elkaar te brengen. Dit is fundamenteel anders dan de toetsende rol die commissies in het verleden hadden. Onder de Omgevingswet wordt het stellen van doelen belangrijker dan het voorschrijven van gedetailleerde regels. Hierbij is er meer behoefte aan een behulpzame constructieve vorm van adviseren, aan deskundige interpretatie van de spelregels en zorgvuldige inhoudelijke motivering. Hier ligt een belangrijke taak voor de onafhankelijke gemeentelijke adviescommissie.

Graag gaan uw adviseurs in de gemeentelijke adviescommissie de komende periode met u in gesprek over de inhoud van het kwaliteitsbeleid onder de Omgevingswet. Welke waarden en ambities staan centraal. Wat betekent dat voor de verschillende gebieden in de gemeente? In welke mate neemt de gemeente regie en wat wordt aan de mensen zelf overgelaten. Hoe landt dit in de nieuwe instrumenten als omgevingsvisie en omgevingsplan. De nieuwe vormgeving van het kwaliteitsbeleid onder de Omgevingswet is een omvangrijke opgave. Als commissie dragen we daar graag aan bij.

‘Tegelijkertijd stelt het programma Mooi Nederland ruimtelijke kwaliteit centraal bij de aanpak van maatschappelijke opgaven – op de korte en de lange termijn (2030, 2050 en 2100). Met het programma Mooi Nederland borg ik de belevingswaarde, gebruikswaarde én toekomstwaarde bij het ordenen van de ruimte. Door de grote vraagstukken in de toekomst te verkennen, deze samen te brengen in integrale toekomstbeelden en te vertalen naar concrete inrichtingsoplossingen op gebiedsniveau laten we zien hoe we ons land kunnen inrichten met toevoeging van ruimtelijke kwaliteit.’

Kamerbrief bij contourennotitie Nota Ruimte 6-10-2023 Hugo de Jonge, minister van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties

In oktober 2023 zond Minister De Jonge de Contourennotitie Nota Ruimte naar de Tweede Kamer, als voorbereiding op de nieuwe Nota Ruimte. Deze notitie belicht de urgente keuzes voor overheden op het gebied van energie, natuur, woningbouw, landbouw, economie en infrastructuur en geeft een eerste richting voor rechtvaardige verdeling van de ruimte.

De contourennotitie presenteert de visie en schetst globaal de inhoudelijke richting van de nieuwe Nota Ruimte. De kern van deze visie is ‘Heel Nederland’. Heel Nederland moet benut én recht gedaan worden om de schaarse ruimte rechtvaardig te verdelen, met behoud van ruimtelijke kwaliteit, ook voor toekomstige generaties. Ruimtelijke kwaliteit ontstaat door synergie tussen de herkomstwaarde, gebruikswaarde, belevingswaarde en toekomstwaarde van een plek of gebied.

Herkomstwaarde gaat over de ontstaansgeschiedenis en identiteit van een plek in beeld. Gebruikswaarde gaat over effectief, efficiënt en meervoudig ruimtegebruik. Belevingswaarde stelt schoonheid, eigenheid en onderscheidende kwaliteit centraal. Toekomstwaarde draait om duurzaam, aanpasbaar en robuust ingerichte ruimte. Ontwerp speelt een essentiële rol, niet alleen in strategische verkenningen maar ook in concrete plannen en uitvoering.

Net als voor brede welvaart geldt bij ruimtelijke kwaliteit dat de uitwerking van plek tot plek verschilt. De grote verscheidenheid binnen ons land, in landschappen en stedenschoon, maar ook tussen stad en open landschap, is een kwaliteit en heel belangrijk voor het vestigingsklimaat. Werken aan ruimtelijke kwaliteit is daarom ook werken aan versterken van onderscheidende gebiedskwaliteiten.

Zicht op Oosterdwarsweg in Wijdewormer. Foto MOOI

In 2023 heeft de commissie diverse keren gesproken over de (deel)plannen voor het gebied de Zaandriehoek, dat is gelegen in de Zaanbocht ten noorden van Wormer. De herontwikkeling van dit voormalige bedrijventerrein behelst een verdichting van ca. 220 huur- en koopwoningen verdeeld over een aantal appartementencomplexen die qua typologie refereren aan de pakhuizen langs de Zaan, en grondgebonden woningen langs een centrale groene as. Dat is een grootschalige en ambitieuze opgave voor een gemeente als Wormerland.

In april is het beeldkwaliteitsplan vastgesteld, dat dient als inspiratiebron voor de nadere uitwerking van de architecten en als beoordelingskader voor de commissie. Vervolgens zijn de ontwerpen voor de vijf deelgebieden begeleid door de supervisor, Roy Bijhouwer, waarna ze werden voorgelegd aan de commissie. De commissie heeft de plannen van Klunder, KVDK en Groosman architecten inmiddels van een preadvies voorzien evenals het ontwerp voor de openbare ruimte door Aveco de Bondt.

Over het algemeen had de commissie waardering voor de rijkdom van het plan en zijn op gebouwniveau nog de nodige opmerkingen gemaakt, onder andere over de uitwerking van de loopbrug van blok A1.

Plankaart Zaandriehoek. Bron: AWG architecten

Zicht op blok A1 met loopbrug. Bron Klunder architecten

De rijksmonumentale pakhuizen Hollandia I en II maken onderdeel uit van een historisch pellerijcomplex aan de Veerdijk. De gebouwen zijn van grote ensemblewaarde vanwege de onderlinge functionele en ruimtelijke samenhang met de overige industriële bebouwing langs de Zaanoever.

Afgelopen jaar zijn de renovatieplannen voor Hollandia I en II besproken in de commissie. Het plan voor Hollandia I omvat 10 appartementen, kantoorunits en horeca op de begane grond. Een eerder plan van architect André van Stigt was in 2020 akkoord bevonden. De meeste wijzigingen zijn inpandig en betreffen aanpassingen aan de indeling van de appartementen, waarbij het trappenhuis aan de achtergevel komt te vervallen. Daarnaast is het eerdere plan voor de restauratie van de watertoren is integraal overgenomen door de nieuwe architect SARCH.

De voormalige rijstpellerij, Hollandia II, zal intern verbouwd worden om ruimte te maken voor acht appartementen en kantoren. De commissie constateerde dat de hooggewaardeerde hoofddraagstructuur ongewijzigd blijft en het aantal gevelwijzigingen tot een minimum beperkt blijft.

Beide plannen gaan op zorgvuldige wijze om met de monumentale waarden en zijn een passende invulling voor het behoud van deze karakteristieke gebouwen voor de toekomst.

Luchtfoto ca. 1900 met Hollandia I in geel. Bron: Waterlands archief

Situatietekening. Bron SARCH architecten

De commissie adviseert niet alleen over het uiterlijk van bouwwerken maar ook over de landschappelijke inpassing van ruimtelijke ingrepen. Aan de Leeghwaterweg is een voorstel ingediend voor het plaatsen van een loopbrug met twee hekwerken en talud van betonnen keerwanden voor service en beheer aan gasleidingen. De commissie was niet overtuigd van de proportionaliteit van deze utilitaire ingreep voor beperkt gebruik op een gevoelige overgangszone naar het open landschap. Op advies van de commissie zijn de parkeerplaats en de keerwand komen te vervallen. Het nieuwe ontwerp voor een donkere stalen hekwerk met slank gegalvaniseerd rooster en klokvormige slootwaaier kon rekenen op een positieve beoordeling.

Oud ontwerp voor de loopbrug. Bron: KleinBV

Aanzicht nieuwe ontwerpmet slootwaaier. Bron: Erik van Rooijen

De adviezen zijn openbaar en worden uitgebracht aan het college van B&W. In het jaar 2023 zijn alle adviezen van de commissie overgenomen door het college van B&W.

Ondersteunende activiteiten
De adviseurs van MOOI Noord-Holland doen meer dan hun werk in de gemeentelijke adviescommissies. Wij ondersteunen vrijwel alle gemeenten in Noord-Holland bij het behoud en de ontwikkeling van omgevingskwaliteit. Voor de gemeente Wormerland hebben wij de volgende ondersteunende activiteiten uitgevoerd:

Beleidsregel gemeentelijke monumenten
In 2023 hebben we in opdracht van de gemeente Wormerland een beleidsregel opgesteld voor het demonteren, opslaan en herplaatsen van (onderdelen van) gemeentelijke monumenten en cultuurgoederen. Het doel van de regel is het behoud van de monumentale waarden te waarborgen. De regel is van toepassing op alle nagelvaste onderdelen van gemeentelijke monumenten en aangewezen roerende zaken. Het uitgangspunt is behoud op de oorspronkelijke locatie, waarbij demontage, opslag of herplaatsing alleen wordt overwogen als behoud op de huidige locatie niet haalbaar is.

Reactie op Ruimtelijke Ontwikkelingen in het dorpslint
De gemeente heeft MOOI Noord-Holland gevraagd mee te denken over een beleidsnota over Wonen in de Tweede Lijn. Het doel van de gemeente is om extra woningen te realiseren in en/of nabij de kleine kernen en linten zodat de leefbaarheid van de kernen en de linten op de langere termijn gewaarborgd blijft en om het cultuurhistorisch erfgoed en de identiteit van een gebied te behouden. In een werksessie met gemeentelijke ambtenaren heeft MOOI Noord-Holland gereflecteerd op het beleidsvoorstel. Er is onder meer gesproken over de consequenties voor het wonen in de tweede lijn op de langere termijn, zoals de impact ervan op naaste buren en het dorp, denk aan privacy, verkeer en het groen. Het is niet eenvoudig om goed beleid op te stellen, en advies was om eerst andere goede en slechte voorbeelden te onderzoeken. Daarnaast was onderwerp van gesprek of het best gewerkt kan worden met algemene of met concrete beleidsregels en de ruimte voor maatwerk. Hoe borg je dat ontwikkelingen met respect voor de historisch gegroeide linten gebeuren? Welke voorwaarden en spelregels wil de gemeente meegeven om dit beleid voor zowel initiatiefnemer als de gemeente te laten slagen? Hoe kan hiermee de ruimtelijke kwaliteit worden versterkt, of op zijn minst worden behouden? Te denken valt aan de omvang van de kavel, de hoeveelheid woningen, de eenheid van het erf, de groene oevers, de doorzichten naar het landschap, en aan concrete voorwaarden zoals de afstand tot de erfgrens en de straat of hoe een woning in de tweede lijn eruit zou moeten komen te zien.

Zicht op Raadhuis Jisp en Jisper Kerk. Bron: MOOI

In 2021 heeft de commissie na een locatiebezoek positief geadviseerd over het demonteren en verplaatsen van het kerkinterieur uit de monumentale Doopsgezinde kerk of Vermaning aan de Dorpsstraat naar een nieuw te bouwen houten Vermaning op de Zaanse Schans en ingestemd met het geven van de bestemming wonen aan het casco. Afgelopen jaar zijn de plannen voor de herbestemming van de kerk tot één woning besproken in de commissie. De commissie constateerde dat de voorgestelde ingrepen beperkt impact hadden op zowel het exterieur als de hoofdstructuur met kerkzaal en de erachter gelegen consistorie. Na het aanpassen van de berging en het verfijnen van de voorgestelde doorbraak tussen de kerkzaal en de consistorie is het plan dan ook akkoord bevonden.

Nieuwe ontwerp exterieur bij avond. Bron: Buro Schoute

Nieuwe ontwerp interieur. Bron: Buro Schoute

Als onafhankelijk adviseur dragen wij bij aan een goede omgevingskwaliteit in uw gemeente. Die zorg delen we samen met de initiatiefnemers en met u. Elk jaar bespreken we tijdens een evaluatiegesprek met de portefeuillehouder de belangrijkste ontwikkelingen binnen uw gemeente en formuleren we aandachtspunten voor de toekomst. Op 20 juni 2024 vond dit jaarlijkse evaluatiegesprek plaats over het jaar 2023. De belangrijkste uitkomsten van dat gesprek zijn:

Op donderdag 20 juni 2024 heeft het jaarlijks evaluatiegesprek van de commissie met de portefeuillehouders Judith Michel-de Jong en Rolf van Wanrooij plaatsgevonden. Dit jaarverslag is daarbij besproken en de voorbeelden in het verslag zijn waar nodig toegelicht. De commissie heeft de samenwerking met de supervisor en ontwerpers van de Zaandriehoek als positief ervaren. De Zaanoevervisie en het beeldkwaliteitsplan zijn waardevol gebleken om deze ontwikkeling te begeleiden. Ook is de commissie verheugd dat de gemeente voornemens is het vooroverleg te herintroduceren, waardoor aanvragers al in een vroeg stadium bij de commissie kunnen aankloppen en een kansrijke aanvraag omgevingsvergunning indienen. Daarmee zal het aantal aanvragen naar verwachting ook toenemen. Tot slot attendeert de commissie de gemeente op de provinciale richtlijnen voor onbeschermde stolpboerderijen en stelt zij graag haar specialistische kennis over dit onderwerp ter beschikking.

Overige aanbevelingen door de commissie
De Adviescommissie Welstand en Monumenten Wormerland doet – vanuit haar ervaringen en inzichten – nog de volgende aanbevelingen:

• Samenwerking is en blijft het motto van de commissie Zaanstreek. De deskundige commissieleden gezamenlijk beschikken over veel inhoudelijke kennis over de Zaanstreek. Tegelijkertijd is er een groot verloop onder ambtenaren en bij de opvolgers minder ervaring en gebiedskennis. Het lijkt ons zinvol om de nieuwe ambtenaren wegwijs te maken en op te leiden, eenvoudigweg door hen de openbare vergaderingen en gesprekken over kwaliteit bij te laten wonen. Zo kunnen ambtenaren leren van de kennis van de commissieleden en maximaal gebruik maken van de klankbordfunctie van de commissie. Samenwerking kun je organiseren.
• Om deze samenwerking te faciliteren doet de commissie een oproep aan de gemeente om een vergaderzaal beschikbaar te stellen in het gemeentehuis met een hybride vergadermogelijkheid. Hybride vergaderen, waarbij de commissie in het gemeentehuis vergadert en bezoekers de mogelijkheid hebben om de vergadering digitaal bij te wonen, is het meest bevorderlijk voor de openbaarheid van de vergaderingen.
• Met de intrede van De Omgevingswet werken gemeenten aan nieuw instrumentarium op het gebied van een goede omgevingskwaliteit. De huidige welstandsnota is van 2004 en toe aan een actualisatie. Wij adviseren de gemeente Wormerland om een nota omgevingskwaliteit op te laten stellen. Een nota omgevingskwaliteit bundelt en ordent al het bestaande beleid en bouwt daarmee voort op het bestaande kwaliteitsbeleid, maar geeft ook de doelen en ambities weer van gemeente Wormerland in het streven naar goede omgevingskwaliteit.
• Verduurzaming en het klimaat zijn actuele thema’s die steeds zichtbaarder en ingrijpender aanwezig zijn. De groeiende vraag naar zonnepanelen, warmtepompen en windmolens heeft impact op de bebouwde omgeving, maar ook veranderingen in gebruik van materialen (duurzaam geproduceerd en hernieuwbaar) en maatregelen voor de biodiversiteit brengen steeds nadrukkelijker veranderingen met zich mee. De invoering van de Omgevingswet is voor veel gemeenten een logisch moment om de nota’s te vernieuwen. De meesten kiezen ervoor om de gelegenheid aan te grijpen als een kans om hier ook beleid op het gebied van duurzaamheid in op te nemen. De welstandsnota biedt op dit moment onvoldoende houvast voor zowel de commissie als initiatiefnemers om met deze veranderingen om te gaan. De commissie adviseert om actief aan de slag te gaan en na te denken over de gevolgen en inpasbaarheid van deze veranderingen bij het opstellen van bijvoorbeeld beeldkwaliteitsplannen en nota’s.
• Veel gemeenten zijn aan het werk (oefenen) met de Omgevingstafel. Doet uw gemeente dit ook? Het is aanbevelingswaardig om een lid van de commissie hierbij aan te laten sluiten.
• Mochten er vragen zijn over de Omgevingswet, de rol van de commissie of bent u benieuwd naar onze werkzaamheden? U bent welkom om aan te sluiten bij onze vergaderingen, of wij komen graag bij u langs.
• Als u hulp nodig heeft op het vlak van beleid over erfgoed, dan kunt u contact opnemen met het Steunpunt Monumenten & Archeologie Noord-Holland. Hier proberen we waar het kan binnen bepaalde grenzen ondersteuning te bieden. Laat vooral weten wanneer hulp gewenst is.

Tot slot
Met dit jaarverslag geven we inzicht in de manier waarop de Adviescommissie Welstand en Monumenten Wormerland de hand van de geldende beleidskaders adviseert over goede omgevingskwaliteit binnen uw gemeente. Dit is een doel waar wij ons graag voor inzetten en aan bijdragen. We doen dat zoveel mogelijk in het openbaar en in dialoog met betrokkenen.

De plannen in dit jaarverslag zijn slechts een greep uit de vele uiteenlopende plannen waarover de commissie dit jaar heeft mogen adviseren. Wij nodigen u van harte uit om in 2024 (digitaal) bij ons binnen te lopen en zelf te ervaren hoe boeiend en genuanceerd de advisering over omgevingskwaliteit is.

Luchtfoto met Zaanbrug op de voorgrond. Fotograaf Jos van Alphen