Dit jaarverslag biedt inzicht in de activiteiten van de Adviescommissie voor Ruimtelijke Kwaliteit in 2023 en onze inzet voor omgevingskwaliteit in uw gemeente. De gemeenteraad heeft ons opdracht gegeven om te adviseren volgens de gemeentelijke beleidskaders. Jaarlijks publiceren we dit verslag, niet alleen vanwege de wettelijke rapportageplicht, maar ook omdat we ons werk en de impact ervan graag belichten. Hierdoor kunnen we algemene informatie delen over de waarde van een goede omgevingskwaliteit en hoe dit wordt verankerd in het gemeentelijk beleid. Het jaarverslag geeft de gemeenteraad en anderen hopelijk inzicht in onze inspanningen voor een goede omgevingskwaliteit in de gemeente Wijdemeren.

Naast bespreking van bemensing, werkwijze en statistieken, illustreren we ons werk aan de hand van voorbeeldplannen, zowel klein als groot. Dit geeft de gemeenteraad inzicht in onze interacties met initiatiefnemers, ontwerpers en gemeenteambtenaren. Meestal leidt dit tot positieve adviezen, waarbij we de wensen van de initiatiefnemer zoveel mogelijk in evenwicht brengen met gemeentelijke beleidsdoelen.

De introductie van de Omgevingswet in 2024 betekent een nieuw tijdperk voor gemeenten. Gemeenten passen nieuwe instrumenten, kaders en processen toe. De noodzakelijke cultuurverandering die cruciaal werd gevonden voor een succesvolle introductie van de nieuwe wet is al geleidelijk op gang gekomen. De voorbereidingen om bestaande processen in het gemeentehuis te moderniseren, meer integraal naar plannen te kijken en ook de kwaliteit van de leefomgeving eerder bij planontwikkeling bespreekbaar te maken, zijn vrijwel overal vergevorderd. Hierbij zijn natuurlijk lokale verschillen te ontdekken die aansluiten op de gemeentelijke organisatie en werkwijze.

Het jaar 2023 stond voor ons en onze gemeentelijke collega’s in het teken van het instellingsbesluit dat de gemeenteraad heeft moeten nemen ter introductie van de nieuwe gemeentelijke adviescommissie onder de omgevingswet. Ook in uw gemeente is de instelling van de gemeentelijke adviescommissie als opvolger van de huidige commissie op tijd voltooid. In vrijwel alle gemeenten is ervoor gekozen om de commissie een bredere taakomschrijving te geven om een goede omgevingskwaliteit te bereiken. Op grond van de wet moeten enkele leden van de commissie monumentendeskundige zijn. Cultuurhistorische aspecten spelen een belangrijkere rol, en we hebben deskundigen op dat terrein opgenomen in de commissie, waar nodig doen we een beroep op bijzondere specialismen via MOOI Noord-Holland.

De gemeentelijke adviescommissie kan als onafhankelijk, deskundig en multidisciplinair team bijdragen aan de zorgvuldige afweging van publieke en private belangen en deze proberen zo goed mogelijk bij elkaar te brengen. Dit is fundamenteel anders dan de toetsende rol die commissies in het verleden hadden. Onder de Omgevingswet wordt het stellen van doelen belangrijker dan het voorschrijven van gedetailleerde regels. Hierbij is er meer behoefte aan een behulpzame constructieve vorm van adviseren, aan deskundige interpretatie van de spelregels en zorgvuldige inhoudelijke motivering. Hier ligt een belangrijke taak voor de onafhankelijke gemeentelijke adviescommissie.

Graag gaan uw adviseurs in de gemeentelijke adviescommissie de komende periode met u in gesprek over de inhoud van het kwaliteitsbeleid onder de Omgevingswet. Welke waarden en ambities staan centraal. Wat betekent dat voor de verschillende gebieden in de gemeente? In welke mate neemt de gemeente regie en wat wordt aan de mensen zelf overgelaten. Hoe landt dit in de nieuwe instrumenten als omgevingsvisie en omgevingsplan. De nieuwe vormgeving van het kwaliteitsbeleid onder de Omgevingswet is een omvangrijke opgave. Als commissie dragen we daar graag aan bij.

 ‘Tegelijkertijd stelt het programma Mooi Nederland ruimtelijke kwaliteit centraal bij de aanpak van maatschappelijke opgaven – op de korte en de lange termijn (2030, 2050 en 2100). Met het programma Mooi Nederland borg ik de belevingswaarde, gebruikswaarde én toekomstwaarde bij het ordenen van de ruimte. Door de grote vraagstukken in de toekomst te verkennen, deze samen te brengen in integrale toekomstbeelden en te vertalen naar concrete inrichtingsoplossingen op gebiedsniveau laten we zien hoe we ons land kunnen inrichten met toevoeging van ruimtelijke kwaliteit.’

Kamerbrief bij contourennotitie Nota Ruimte 6-10-2023 Hugo de Jonge, minister van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties

In oktober 2023 zond Minister De Jonge de Contourennotitie Nota Ruimte naar de Tweede Kamer, als voorbereiding op de nieuwe Nota Ruimte. Deze notitie belicht de urgente keuzes voor overheden op het gebied van energie, natuur, woningbouw, landbouw, economie en infrastructuur en geeft een eerste richting voor rechtvaardige verdeling van de ruimte.

De contourennotitie presenteert de visie en schetst globaal de inhoudelijke richting van de nieuwe Nota Ruimte. De kern van deze visie is ‘Heel Nederland’. Heel Nederland moet benut én recht gedaan worden om de schaarse ruimte rechtvaardig te verdelen, met behoud van ruimtelijke kwaliteit, ook voor toekomstige generaties. Ruimtelijke kwaliteit ontstaat door synergie tussen de herkomstwaarde, gebruikswaarde, belevingswaarde en toekomstwaarde van een plek of gebied.

Herkomstwaarde gaat over de ontstaansgeschiedenis en identiteit van een plek in beeld. Gebruikswaarde gaat over effectief, efficiënt en meervoudig ruimtegebruik. Belevingswaarde stelt schoonheid, eigenheid en onderscheidende kwaliteit centraal. Toekomstwaarde draait om duurzaam, aanpasbaar en robuust ingerichte ruimte. Ontwerp speelt een essentiële rol, niet alleen in strategische verkenningen maar ook in concrete plannen en uitvoering.

Net als voor brede welvaart geldt bij ruimtelijke kwaliteit dat de uitwerking van plek tot plek verschilt. De grote verscheidenheid binnen ons land, in landschappen en stedenschoon, maar ook tussen stad en open landschap, is een kwaliteit en heel belangrijk voor het vestigingsklimaat. Werken aan ruimtelijke kwaliteit is daarom ook werken aan versterken van onderscheidende gebiedskwaliteiten.

Het winkelcentrum De Meenthof in Kortenhoef dateert uit de jaren ’70. Het krijgt een kwaliteitsimpuls door het toevoegen van extra woningen en commerciële ruimte voor meer levendigheid en veiligheid (de zogenoemde eyes on the street). Vooraf is een beeldkwaliteitsplan opgesteld met toetsbare criteria om de gewenste kwaliteit van de nieuwbouw te borgen. Hierin staan aandachtspunten over samenhang tussen de onderdelen, kwaliteit van de architectuur en voldoende transparantie. Ook is hierin opgenomen dat het plan een vriendelijke uitstraling dient te krijgen door bijvoorbeeld het vermijden van blinde kopgevels, uitnodigende entrees en regels voor reclame-uitingen.

De nieuwbouw bestaat uit de supermarkt met woningen erboven en een aparte strook met woningen. De woningen hebben een galerijontsluiting aan de achterzijde en delen een hoofdentree met trappenhuis aan de straat. De kozijnen van de woningen verspringen ten opzichte van elkaar en zijn voorzien van een vlakke kunststof beplating met houtprint. De entree is vormgegeven als een vlakke glazen vliesgevel en de plint onder de woningen krijgt een donkere accentkleur.

Het toevoegen van nieuw programma in een dorpse omgeving vraagt om precieze keuzes in verhoudingen, materiaal en schaal. Bovendien is het belangrijk dat toegepaste materialen mooi verouderen. De commissie was positief over het toevoegen van reliëf in het metselwerk. Hierdoor ontstaat een verticale geleding. Bij de beplating met houtprint is dat echter niet het geval. Ook miste het plan over het algemeen een zekere helderheid, verfijning en consistentie in de gemaakte ontwerpkeuzes. In het overleg zijn daarom verschillende handvatten aangereikt om het ontwerp te verbeteren. De gevelbeplating met houtprint maakte plaats voor echte houten latten. De hoofdentree is bescheidener vormgeven en er is meer samenhang in het complex gekomen door terugkerende elementen en materialisering. Al met al is de commissie overtuigd dat het plan een grote stap heeft gemaakt en dat Kortenhoef hiermee weer een volwaardig modern winkelcentrum zal hebben.

De Meenthof, appartementen. Sum Architecten

De Meenthof, eerste ontwerp. Sum Architecten

De Meenthof met gewijzigde entree en gevelindeling. Sum Architecten

Het bebouwingslint in ’s-Graveland tussen de ’s Gravelandse Vaart en het Zuider- en Noordereinde kent een bijzondere ontstaansgeschiedenis. Het ontwikkelde zich als een dienstenstrook met arbeiderswoningen en kleine bedrijvigheid voor de boerderijen en buitenplaatsen. Door de veer- en trekschuitendienst op Amsterdam vestigden zich er ook blekerijen en wasserijen. De gevarieerde bebouwing is karakteristiek omdat het onlosmakelijk is verbonden met de landgoederenzone.

De aanvraag van de uitbreiding van een 1-laags woonhuis met een mansardekap heeft de commissie relatief veel inzet gekost. Een laag arbeidershuisje wordt voorzien van een uitbreiding op de verdieping. De initieel ingediende aanvraag toonde echter weinig rekenschap van de cultuurhistorie van het lint met rijksbeschermde status. Bovendien miste de uitbreiding een relatie met de bestaande gevel op de begane grond. Bij de behandelingen is gestuurd op compositie, verfijning en de relatie met pand en ‘s-Graveland.

Als commissie zijn we uiteindelijk enthousiast over het resultaat: Een huis dat zich goed voegt tussen de overwegend zorgvuldig en rijk gedetailleerde architectuur in de omgeving. De ontwerper is erin geslaagd om een eigentijds huis te ontwerpen, maar met abstracte klassieke details. Een voorbeeld daarvan zijn de muurankers die men in historische gevels tegenkomt. Deze zijn vertaald naar openingen in de gevel, waar achter nestkastjes zijn geplaatst. Een bijzonder fraaie vondst!

Zuidereinde 52, eerste ontwerp. Beeld: Markoffarchitects

Zuidereinde 52, conceptschetsen. Beeld: Markoffarchitects

Tussen de woonhuizen aan de karakteristieke Nieuw Loosdrechtsedijk ligt een gedateerd fabrieksgebouw. Het is slechts één verdieping hoog, maar biedt door zijn uitstraling weinig visuele kwaliteit. Met het voornemen van de eigenaar om de gevels te wijzigen en een extra verdieping toe te voegen geeft het gebouw de gelegenheid om ook een positieve impuls te geven aan zijn directe omgeving. De architect koos voor geprofileerde sandwichpanelen met een metaalachtige uitstraling. Het is een verbetering van de bestaande situatie, maar vanwege de kwetsbare locatie in een woongebied ziet de commissie wel graag een hoogwaardige detaillering en een consequente uitwerking van het plan.

De nieuwe verdieping wordt gevormd door twee nieuwe topgevels. Deze geven een passend antwoord op de aanwezige bebouwing, maar in de uitwerking lijkt het ontwerp nog op twee gedachten te hinken. Zo worden zowel traditionele als moderne stijlmiddelen ingezet die niet goed bij elkaar passen. De sandwichpanelen geven de onderbouw een strakke uitstraling, maar op het dak worden traditionele dakkapellen geplaatst. Ook worden de bestaande gevels en het nieuwe zadeldak niet consequent met de panelen bekleed, waardoor een onsamenhangend beeld ontstaat.

Na een eerste overleg wordt het ontwerp aangescherpt. De benoemde aandachtspunten worden mooi en vanzelfsprekend uitgewerkt. De architecten hebben de commissie overtuigd met heldere vormentaal voor het hele gebouw, waarbij de sandwichpanelen voor de gevel en het dak nu naadloos in elkaar overgaan en waarin toevoegingen en uitsparingen op natuurlijke wijze zijn toegevoegd. De commissie is verheugd met de aandacht die is besteed aan een zorgvuldige detaillering. Een belangrijke randvoorwaarde waarmee de getransformeerde loods zich nu wel beter voegt in een kwetsbare woonomgeving en veel meer is geworden dan een anonieme bedrijfsloods.

Bestaand bedrifsgebouw. Beeld: H en E Architecten

Eerste ingediende ontwerp. Beeld: H en E Architecten

De adviezen zijn openbaar en worden uitgebracht aan het college van B&W. In het jaar 2023 zijn alle adviezen van de commissie overgenomen door het college van B&W.

Adviezen ruimtelijke plannen, kwaliteitsgesprekken, procesbegeleiding, beleidsontwikkeling
In 2023 is de commissie betrokken geweest bij verschillende ruimtelijke plannen, zoals de revitalisatie van het recreatiepark aan de herinrichting van het bedrijventerrein aan de Cannenburgerweg.

Ook is de commissie actief en intensief betrokken bij de renovatie van de buitenplaats Trompenburg, die in verschillende fases wordt uitgevoerd. In 2023 was met name de herinrichting van de historische tuin een punt van aandacht.

Ondersteunende activiteiten
De adviseurs van MOOI Noord-Holland doen meer dan hun werk in de gemeentelijke adviescommissies. Wij ondersteunen vrijwel alle gemeenten in Noord-Holland bij het behoud en de ontwikkeling van omgevingskwaliteit. Voor Wijdemeren hadden wij in 2023 een actieve rol bij het opstellen van een vernieuwde Nota Omgevingskwaliteit als vervanging van de huidige Welstandsnota. In aanloop naar het opstellen van deze nota is een werksessie gehouden met de gemeenteraad.

Werksessie gemeenteraad Wijdemeren. Beeld: MOOI Noord-Holland

Ter plaatse van een bestaand bedrijfspand aan het Noordereinde in ’s-Gravenland worden drie nieuwe woningen gebouwd. Het gat om een bijzondere en zichtbare locatie in het beschermde dorpsgezicht. Dit kenmerkt zich door een fijnmazig karakter van kleine voormalige arbeidershuisjes. Daarnaast dient op deze plek rekening te worden houden met de locatie op de kruising met de Herenweg en daardoor van drie zijdes zichtbaar is vanaf de openbare ruimte. Voor aanvragen in het beschermde gezicht let de commissie sterk op de stedenbouwkundige inpasbaarheid. Omdat het hier om een fors complex gaat van drie verdiepingen met een plat dak is het een lastige maar uitdagende opgave.

Het ontwerp zoekt aansluiting bij de omgeving door het maken van drie afzonderlijke ontworpen schijngevels met drie verschillende kapvormen. De commissie heeft waardering voor een dergelijke opzet, maar bij het eerste ontwerp verhullen de schijngevels het rechthoekige volume nog onvoldoende. Hierdoor ontstaat een geforceerd doosachtig silhouet. Daarnaast zijn de scheidingen in de gevel niet eenduidig vormgegeven en waren de gekozen kapvormen atypisch voor ’s-Gravenland. Dat is in een beschermd gezicht niet wenselijk.

Hoewel de commissie zich doorgaans niet uitspreekt over de indeling van de plattegronden, lag de oplossing in dit specifieke geval wel bij de programmering van de begane grond. In het oorspronkelijke ontwerp waren op de begane grond aan de straat bergingen ontworpen. Door de afwezigheid van licht en leven levert dit echter doorgaans een donkere en levenloze gevel op. De commissie vroeg daarom om de leefruimtes achter de ramen op de begane grond te plaatsen.

De adviezen van de commissie zijn opgevolgd, waardoor het plan een grote kwaliteitsslag heeft doorgemaakt. De bevindingen zijn op overtuigende wijze in het aangepaste ontwerp verwerkt. Zo worden de drie schijngevels en de kapvormen herkenbaarder vormgegeven en is de bovenste verdieping verder naar achteren geschoven, waardoor het geheel meer lijkt op drie afzonderlijke woningen. Tot slot is de levendigheid en communicatie met de straat gewaarborgd door woonkamers op de begane grond in te passen. Hiermee wordt er meer kwaliteit gegenereerd en wordt een levenloze donkere gevel voorkomen. Met de bouw van het dit complex krijgt dit deel van ‘s-Gravenland een nieuwe impuls en wordt het bijzondere dorpse karakter niet aangetast.

Noordereinde 249, eerste ontwerp gevels. Beeld: Stork & Albrecht

Noordereinde 249, aangepast ontwerp gevels. Beeld: Stork & Albrecht

Als onafhankelijk adviseur dragen wij bij aan een goede omgevingskwaliteit in uw gemeente. Die zorg delen we samen met de initiatiefnemers en met u. Elk jaar bespreken we tijdens een evaluatiegesprek met de portefeuillehouder de belangrijkste ontwikkelingen binnen uw gemeente en formuleren we aandachtspunten voor de toekomst. Op 11 december 2024 vond dit jaarlijkse evaluatiegesprek plaats over het jaar 2023. De belangrijkste uitkomsten van dat gesprek zijn:

• Zowel bij de commissie als bij de gemeente wordt steeds duidelijker dat er een verschil bestaat in de ambitie tussen de huidige bestaande welstandsnota en het omgevingsplan. Dit speelt met name in de bijzondere linten van Oud Loosdrecht. Het beleid in de welstandsnota stuurt aan op behoud van de bestaande kwaliteiten van het kleinschalige en landelijke karakter. Het Omgevingsplan biedt echter de ruimte en mogelijkheden voor grote woonhuizen van meerdere verdiepingen. Bovendien staan vergunningsvrije uitbreidingen op gespannen voet met het gewenste doorzicht naar de plassen of het achterland. Dit verschil in ambitie leidt regelmatig tot onduidelijkheid, frustratie en vertraging. De commissie heeft een aanbeveling gedaan om een keuze te maken en de documenten op elkaar te laten aansluiten.
• De commissie beoordeelt plannen in de basis op hoe zij zich voegen in hun omgeving en op de impact voor de omgeving en omwonenden. Bij nieuwe ontwikkellocaties voor grootschaliger woningbouw is dat in de meeste gevallen niet het geval en de commissie heeft moeite om het plan goed te keuren. Er is begrip voor de wens om meer woningen te bouwen binnen de gemeente, maar de commissie mist nog een algehele stedenbouwkundige ontwikkelvisie voor de groei en de bijbehorende schaalvergroting voor de verschillende kernen.
• Voorafgaand aan de fusie van Wijdemeren met Hilversum wordt MOOI Noord-Holland graag in een zo vroeg mogelijk stadium betrokken bij de plannen rond het samenvoegen van de gemeentelijke adviescommissies en eventuele samenwerkingen van de gemeenten.

Overige aanbevelingen door de commissie
De Welstands- en Monumentencommissie Wijdemeren doet – vanuit haar ervaringen en inzichten – nog de volgende aanbevelingen:

• De commissie merkt op dat zij steeds nadrukkelijker te maken krijgt met een verschil in ambitie tussen de huidige bestaande welstandsnota en het omgevingsplan. Dit speelt met name in de bijzondere linten van Oud Loosdrecht. Waar de nota aanstuurt op behoud van de eigen kwaliteiten door voor nieuwe bebouwing een kleinschalig en landelijk karakter voor te schrijven, biedt het Omgevingsplan mogelijkheden voor forse herenhuizen met een statig overkomen en grootstedelijke allure. De commissie doet een dringende aanbeveling om een keuze te maken voor het gewenste toekomstbeeld en de bijpassende ambities en het opstellen van de nieuwe Nota Omgevingskwaliteit aan te grijpen als een kans om deze afwijking met het Omgevingsplan te herstellen.
• Met de intrede van De Omgevingswet werken gemeenten aan nieuw instrumentarium op het gebied van een goede omgevingskwaliteit. Uw commissieleden hebben al ervaring met het ontwikkelen van nieuwe, minder gedetailleerde en op maatschappelijke doelen gebaseerde kaders. Graag stellen we deze knowhow ter beschikking.
• Verduurzaming en het klimaat zijn actuele thema’s die steeds zichtbaarder en ingrijpender aanwezig zijn. De groeiende vraag naar zonnepanelen, warmtepompen en windmolens heeft impact op de bebouwde omgeving, maar ook veranderingen in gebruik van materialen (duurzaam geproduceerd en hernieuwbaar) en maatregelen voor de biodiversiteit brengen steeds nadrukkelijker veranderingen met zich mee. De invoering van de Omgevingswet is voor veel gemeenten een logisch moment om de nota’s te vernieuwen. De meesten kiezen ervoor om de gelegenheid aan te grijpen als een kans om hier ook beleid op het gebied van duurzaamheid in op te nemen. In Wijdemeren zijn voor dergelijke ingrepen op dit moment nog geen criteria opgenomen. De commissie adviseert om actief aan de slag te gaan en na te denken over de gevolgen en inpasbaarheid van deze veranderingen bij het opstellen van bijvoorbeeld de nieuwe nota’s. Uiteraard is de commissie bereid om mee te denken over het thema en te ondersteunen waar mogelijk.
• Veel gemeenten maken gebruik van een nieuw middel uit de Omgevingswet: de Omgevingstafel. In Wijdemeren is dat ook het geval. Het is aanbevelingswaardig deze vorm te overwegen en daarbij een lid van de commissie aan te laten sluiten.
• Mochten er vragen zijn over de Omgevingswet, de rol van de commissie of bent u benieuwd naar onze werkzaamheden? U bent welkom om aan te sluiten bij onze vergaderingen, of wij komen graag bij u langs.
• Als u hulp nodig heeft op het vlak van beleid over erfgoed, dan kunt u contact opnemen met het Steunpunt Monumenten & Archeologie Noord-Holland. Hier proberen we waar het kan binnen bepaalde grenzen ondersteuning te bieden. Laat vooral weten wanneer hulp gewenst is.

Tot slot
Met dit jaarverslag geven we inzicht in de manier waarop de Welstands- en Monumentencommissie Wijdemeren de hand van de geldende beleidskaders adviseert over goede omgevingskwaliteit binnen uw gemeente. Dit is een doel waar wij ons graag voor inzetten en aan bijdragen. We doen dat zoveel mogelijk in het openbaar en in dialoog met betrokkenen.

De plannen in dit jaarverslag zijn slechts een greep uit de vele uiteenlopende plannen waarover de commissie dit jaar heeft mogen adviseren. Wij nodigen u van harte uit om in 2023 (digitaal) bij ons binnen te lopen en zelf te ervaren hoe boeiend en genuanceerd de advisering over omgevingskwaliteit is.

Buitenplaats Trompenburg. Beeld: MOOI Noord-Holland

Beschermd dorpsgezicht’s-Graveland. Beeld: MOOI Noord-Holland