De Welstands- en Monumentencommissie Wijdemeren is ook in 2022 in uw gemeente enthousiast pleitbezorger geweest voor ruimtelijke kwaliteit. De gemeenteraad heeft ons de opdracht gegeven te adviseren op basis van de gemeentelijke beleidskaders. Met dit jaarverslag legt de commissie verantwoording af aan de gemeenteraad over de onafhankelijke advisering in 2022.

Naast aandacht voor de bemensing, de werkwijze en de aantallen adviezen presenteren wij een bloemlezing van adviezen waarmee we de gemeenteraad inzicht geven in hoe de gesprekken in onze commissie met initiatiefnemers, ontwerpers en ambtenaren van de gemeente worden gevoerd. We proberen daarbij in beeld te brengen wat het effect is van deze advieswerkzaamheden.

In de meeste gevallen zijn we in staat om in één of meerdere besprekingen te komen tot een positieve advisering, waarbij de inzet is om zo dicht mogelijk te blijven bij de wensen van de initiatiefnemer en ook de gemeentelijke beleidsambities zoveel mogelijk recht te doen. In de praktijk levert dit in de meeste gevallen goede plannen en tevreden initiatiefnemers op.  Slechts een enkele keer wordt een aanvraag op grond van onze adviezen geweigerd en meestal is er dan ook iets anders aan de hand, zoals strijd met het bestemmingsplan of ander beleid.

Uit de serie Het maakbare landschap. Loek Buter

Omgevingswet en verder

De invoering van de Omgevingswet is wederom uitgesteld.  Dit neemt niet weg dat de meeste gemeenten in Noord-Holland hebben besloten de cultuurverandering die samenhangt met deze nieuwe wet onverminderd voort te zetten. De voorbereidingen om bestaande processen in het gemeentehuis te moderniseren, meer integraal naar plannen te kijken en ook de kwaliteit van de leefomgeving eerder bij planontwikkeling bespreekbaar te maken, zijn vrijwel overal in volle gang. Experimenten met omgevingstafels en de nieuwe verbrede gemeentelijke adviescommissie zien we vrijwel overal terug. Ook in uw gemeente is de instelling van de gemeentelijke adviescommissie als opvolger van de huidige commissie voorbereid. In vrijwel alle gemeenten is ervoor gekozen om de commissie een bredere taakomschrijving te geven om een goede omgevingskwaliteit te bereiken. In Wijdemeren was deze bredere taakomschrijving grotendeels al onderdeel van het bestaande adviseringsopdracht.

Er is in de wet een belangrijker plaats ingeruimd voor de cultuurhistorische aspecten. De commissie heeft deze expertises in beginsel in de gelederen en kan anders altijd een beroep doen op één of meerdere specialisten, verenigd binnen de MOOI Noord-Holland erfgoedcommissie.

Met de komst van nieuwe vormen van planbegeleiding wordt ook steeds vaker een beroep gedaan op individuele leden van de adviescommissie om onder verantwoordelijkheid van de commissie aan vroege planadvisering mee te doen. Hiertoe neemt de commissie een mandaatbesluit. De snelheid en efficiëntie van de advisering kan hiermee toenemen en in geval van twijfel kan de gemandateerde terugvallen op de commissie. Werken onder mandaat komt in Wijdemeren bijvoorbeeld voor bij kleinere en veelvoorkomende plannen, zoals dakkapellen en aan- en opbouwen. Hiervoor is een advies van de gehele commissie vaak niet nodig en een advies van de gemandateerde komt een snelle afhandeling ten goede.

In 2022 hebben in maart de gemeenteraadsverkiezingen plaatsgevonden. Meestal leidt dit ertoe dat wat later in het jaar met de gemeente wordt teruggekeken op het voorgaande jaar. In 2023 zal het jaarverslag over 2022 weer eerder in het jaar onderwerp van gesprek worden.  Wellicht is er dan voor nieuwe raadsleden een gelegenheid om met de adviseurs in deze commissie kennis te maken. Bijvoorbeeld via een bezoek aan de vergadering of door middel van een excursie langs bijzondere plannen. Wij werken daar met plezier aan mee.

‘De druk op de ruimte in Nederland is groot. We willen voldoende duurzame en betaalbare woningen, klimaatbestendige landschappen, meer biodiversiteit en natuurherstel, de omslag naar kringlooplandbouw, overstappen op schone energievoorziening, behoud van ons cultureel erfgoed en onze identiteit. We moeten en willen heel veel op een klein oppervlak. Het lijstje claims is haast oneindig. Dat vraagt om het maken van keuzes, het slim combineren van opgaven en sturing van het Rijk om onze ruimte eerlijk te verdelen….

Goed rentmeesterschap staat hierbij voorop: de balans bewaren tussen het slim omgaan met ruimtevragers en de kwaliteit van onze leefomgeving. Zodat onze kinderen en kleinkinderen ook nog kunnen genieten van een mooi, groen, gezond en leefbaar Nederland, maar ook hun boterham kunnen verdienen en nog een betaalbare woning kunnen vinden.’

Minister Hugo de Jonge; kamerbrief Programma’s Uitvoering NOVEX en Mooi Nederland, 6 juli 2022.

In bovenstaand citaat geeft onze Minister voor Volkshuisvesting en Ruimtelijke ordening (VRO) Hugo de Jonge precies weer waar het in de komende periode in ons compact georganiseerde land om draait. In een verdere aanscherping van de Nationale Omgevingsvisie (NOVI) introduceert hij de programma’s NOVEX en Mooi Nederland, onder andere gericht op verdere gebiedsgerichte concretisering en versnelling van de uitvoering. We zijn alleen goede rentmeesters van ons kwetsbare landschap als we de balans bewaren tussen het slim omgaan met ruimtevragers en de kwaliteit van onze leefomgeving. Het is verheugend dat de rijksoverheid de regierol wil nemen en hierbij een belangrijke rol toekent aan de doelstelling van ruimtelijke kwaliteit, goed verwoord in het programma MOOI Nederland.

Onze koepelorganisatie, de Federatie Ruimtelijke Kwaliteit, formuleerde vijf onmisbare punten bij de uitvoering van Mooi Nederland: brede aanpak, voortdurende dialoog, stellingname en regie, laat iedereen meedoen en zie de inrichting van ons land als culturele opgave. Bij dat laatste schrijft de Federatie: ‘Mooi Nederland bouwt voort op bestaand Nederland. Dat is het startpunt. Er is geen tabula rasa. Het gaat om een zorgvuldige transformatie van wat bekend, vertrouwd en geliefd is. Het is het respectvol vóórtzetten van de voortdurende verandering die inherent is aan een levende cultuur.

Hierbij is een brede benadering en een vroegtijdige agendering van ruimtelijke kwaliteit cruciaal. Naast gebruikswaarde en belevingswaarde zal ook een steeds grotere rol voor toekomstwaarde centraal staan. Kan iets nog wel mooi kan zijn als het niet ook duurzaam, circulair volhoudbaar is? Het is balanceren, zoals Minister en Gedeputeerde terecht aangeven, van slim zijn én kwaliteit bewaren. Als adviesorganisatie voelen we ons bij dit balanceren, met ruimtelijke kwaliteit als resultante, als een vis in het water.

Aan de Drecht wordt het resort Zuydoever gerealiseerd. De ontwikkeling gaat het gebied aan de Loosdrechtse plassen een kwaliteitsimpuls geven. In 2022 kwam een interessant plan voorbij voor 4 appartementengebouwen in de kom van de haven. Elk gebouw bestaat uit 3 lagen, waarbij de bovenste verdieping rondom een duidelijke setback heeft. De gevels openen zich met grote schuifpuien naar het water. Aan de zij- en straatgevel wisselen verdiepingshoge kozijnen en houten invullingen elkaar af. Fraai zijn de met groen begroeide balkons die als kransen rondom de gebouwen worden gedrapeerd.

Toen het plan in januari aan de commissie werd voorgelegd, vonden we het ontwerp vrij fors en seriematig van karakter. We dachten dat een landelijkere uitstraling en meer individualiteit beter zouden aansluiten op de omgeving van het plassengebied. We vroegen daarom eerst om een reactie van de stedenbouwkundige. Deze overtuigde ons dat de appartementen een positieve impact kunnen hebben op de ruimtelijke kwaliteit van de haven. Van belang voor de verdere uitwerking waren samenhang en rust, maar ook een bepaalde mate van variatie.

We namen het advies van de stedenbouwkundige over en de architect richtte zich vervolgens op het aanbrengen van de beoogde variatie binnen een ontwerpfamilie. Zijn ontwerpstudie overtuigende ons dat horizontale belijningen in de vorm van doorlopende balkonpartijen aan de waterzijde zich landschappelijk beter voegen dan verticale ingrepen die een meer stedelijk karakter hebben. En dat een afwisselende balkoninvulling met open en dichte delen de symmetrie van de gebouwen op een aangename manier doorbreekt. We zijn erg blij met de hoogwaardige uitwerking van het ontwerp.

Appartementen Zuydoever. Marc Prosman/ Dutchen

Eerste ontwerp Appartementen. Marc Prosman

Buitenplaats Trompenburgh is één van de parels van Wijdemeren en heeft een bijzonder rijke geschiedenis. Dit jaar ontvingen wij een verzoek voor een advies over het restaureren van de schilderingen in de Trompzaal, de koepelzaal van het Rijksmonumentale landgoed. Dit plan maakt onderdeel uit van een uitvoerige restauratie van het gehele pand, dat in etappes wordt uitgevoerd. In deze fase wordt met name ingezet op het behoud en herstel van de monumentale waarden van de koepelzaal. Vanwege het belang van deze onderdelen en de specialistische aard van het werk, is ook De Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed bij de behandeling betrokken en heeft de commissie de locatie bezocht.

Tijdens het proces werd duidelijk dat de initiatiefnemers de restauratie zorgvuldig hebben aangepakt, waarvoor de commissie haar waardering wil uitspreken. Er is door professionals diepgaand onderzoek gedaan naar de geschiedenis van de afbeeldingen, de kleurstelling en de toegepaste materialen. Het project is naar mening van de commissie zeer succesvol afgerond.

Koepelzaal Trompenburgh. Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed

Soms verloopt de behandeling van een plan erg soepel. Het is voor zowel de commissie als de aanvrager een feest als een ingediend ontwerp zo overtuigt dat het meteen raak is. Dit was in 2020 het geval bij de aanvraag voor een nieuw te bouwen woning aan de Nieuw-Loosdrechtsedijk. Deze moderne villa aan de Loosdrechtse plassen bestaat uit een samengesteld volume van twee bouwlagen met een plat dak. De gevels zijn in beton opgetrokken en deels voorzien van houten lamellen. Aan het water is de gevel grotendeels van glas om van het zicht op de plas te kunnen genieten.

Kennelijk was nog niet gestart met de bouw, want dit jaar kregen we de aanvraag binnen om de woning hoger uit te voeren dan eerder was vergund. In het bestemmingsplan is opgenomen dat de gemeente bij een omgevingsvergunning maximaal 10% mag afwijken van de in het bestemmingsplan aangegeven bouwhoogte. Voorwaarde is dat omwonenden er geen hinder van ondervinden.

Het voorstel is door de architect uitgebreid tekstueel onderbouwd en tijdens de commissievergadering in een 3D-model getoond. Het huis bevindt zich op ruime afstand van de perceelgrenzen, waardoor de hogere dakranden geen negatieve gevolgen hebben voor de omgeving. Ook is de commissie ervan overtuigd dat extra verdiepingshoogte bijdraagt aan het wooncomfort en goed past bij de royaliteit van dit ambitieuze ontwerp.

Nieuw-Loosdrechtsedijk 226, eerste ontwerp. De Vries & Theunissen Architecten

Nieuw-Loosdrechtsedijk 226, doorsnede. De Vries en Theunissen Architecten

De adviezen zijn openbaar en worden uitgebracht aan het college van B&W. In het jaar 2022 zijn alle adviezen van de commissie overgenomen door het college van B&W.

Ondersteunende activiteiten
De adviseurs van MOOI Noord-Holland doen meer dan hun werk in de gemeentelijke adviescommissies. Wij ondersteunen vrijwel alle gemeenten in Noord-Holland bij het behoud en de ontwikkeling van omgevingskwaliteit en vanuit het Steunpunt Monumenten en Archeologie, een taak die MOOI Noord-Holland uitvoert in opdracht van de provincie, zijn diverse bijeenkomsten over onder andere actuele erfgoedthema’s en werken met de Omgevingswet georganiseerd. Hierbij waren onder andere medewerkers van gemeente Wijdemeren aanwezig.

• In 2022 heeft de gemeente Wijdemeren het initiatief genomen om de welstandsnota te vernieuwen. De huidige nota is in 2013, nu tien jaar geleden, vastgesteld en, hoewel deze op dit moment nog voldoet om de bestaande ruimtelijke kwaliteit te waarborgen, past deze niet meer bij de huidige werkwijze van de commissie. Niet alleen is de gemeente in ruimtelijke zin inmiddels al verder ontwikkeld, ook zijn in de oude nota nog niet de gemeentelijke ambities op het gebied van duurzaamheid, de aangescherpte regels voor bijzondere provinciale landschappen en de huidige uitdagingen voor de woningopgave verwerkt of opgenomen. Een concreet voorbeeld is dat geen beleid voor zonnepanelen, warmtepompen en andere duurzame maatregelen is, hoewel deze een onmiskenbare visuele impact hebben. Ook vraagt de nieuwe Omgevingswet, welke naar verwachting in januari 2024 in zal gaan een verdere integrale aanpak van de omgevingskwaliteit. MOOI Noord-Holland ondersteunt de gemeente bij het opstellen van deze nieuwe nota. Wij hopen dat Deze zal naar verwachting later in 2023 gereed zijn.
• Procesbegeleiding: supervisie, deelname aan een kwaliteitsteam, deelname aan een projectteam of werkgroep, ervenconsulent en stolpenconsulent
• Beleidsontwikkeling: ondersteuning in verschillende fasen van beleidsontwikkeling: agenderen, stimuleren, (ontwerpend) onderzoek, visievorming, regelgeving, beleidsnota’s, opstellen van procedures, evaluatie en actualisatie

We schreven het al elders in dit jaarverslag: als er iets is wat we het afgelopen jaar aan den lijve hebben ondervonden, is dat wel het belang van energiebesparing. Het denken daarover verschuift. Terwijl duurzaamheidsmaatregelen en erfgoedzorg vaak als tegenstrijdig worden beschouwd, is het steeds meer logisch ze te combineren. En hoewel het volledig bedekken van monumentale daklandschappen met pv-panelen nog altijd niet de meest elegante oplossing is, zijn ook daar oplossingen voor te bedenken. Wel is dit altijd maatwerk, afhankelijk van factoren als plaatsing, zichtbaarheid en de aard van de architectuur. Waarbij uiteraard geldt: hoe minder zichtbaar, hoe beter.

De eerste stap is kijken waar panelen het minst hinderlijk zijn. Platte of afgeknotte delen van daken, bijvoorbeeld van bijgebouwen, worden nogal eens overgeslagen. De tweede stap is te kijken naar oriëntatie. De zuidkant geeft uiteraard het hoogste rendement, maar vergeet ook de andere zijdes niet. De derde stap is het legplan. Heldere rangschikking en ligging, zoals een eenduidige horizontale lijn of rechthoekig vlak, zoveel mogelijk afgestemd op de vorm en indeling van het dak, is het minst storend. Door voldoende afstand te houden tot de dakrand, blijft het dakvlak ervaarbaar, en deel van de architectuur. Voor monumenten geldt de vereiste om de panelen reversibel aan te brengen. Tot slot wordt in de meeste gevallen gevraagd om panelen te kiezen die als ‘all-black’ worden uitgevoerd, dus zonder de vaak aanwezige metalen rand.

Tot slot wijst de commissie altijd op het belang van goede isolatie. Het leggen van panelen op slecht geïsoleerde woningen heeft weinig zin. Graag geven wij enkele recente voorbeelden en de overwegingen die wij als commissie bij de advisering meenemen.

Nieuw Loosdrechtsedijk 175 (boerderij). Hier adviseerde de commissie de platte delen van het bijgebouw optimaal te benutten. Ten aanzien van de schuine dakvlakken is plaatsing op het linker dakvlak het meest logisch, gezien de beperkte zichtbaarheid (achter een boom). Een legplan van één horizontale lijn is hier het minst storend.

Nieuw Loosdrechtsedijk 53. Hier adviseerde de commissie een legplan met een regelmatig dakvlak.

Noordereinde 147a. De commissie kan in dit geval akkoord gaan met de voorgestelde plaatsing van de panelen, mits deze reversibel worden geplaatst en als all-black panelen worden uitgevoerd. Ook de plaatsing (met voldoende afstand tot de dakranden) is akkoord: zo blijft de impact op het beeld beperkt.

Voorstraat 2 Nederhorst. Het monument is goed zichtbaar, het dakvlak prominent in het straatbeeld. Daarom vraagt de commissie eerst te verkennen of de panelen eventueel op andere dakvlakken gepositioneerd kunnen worden, bijvoorbeeld van de bijgebouwen die niet zichtbaar zijn vanaf de openbare ruimte.

Zuidereinde 21 ’s Graveland. Zonnepanelen op het hoofdgebouw zijn hier niet wenselijk, gezien de prominente positie aan de doorgaande weg, tevens de historische hoofdstructuur van ’s Graveland. Plaatsing op het bijgebouw vindt de commissie in dit geval wel aanvaardbaar, gezien de positie in de tweede lijn (niet direct aan de straat).

Voorstel legplan Zuidereinde 21. Architect

Een legplan is soms een eenvoudig geschetste tekening. Beeld: Bewoners

Als onafhankelijk adviseur dragen wij bij aan een goede omgevingskwaliteit in uw gemeente. Die zorg delen we samen met de initiatiefnemers en met u. Elk jaar bespreken we tijdens een evaluatiegesprek met de portefeuillehouder de belangrijkste ontwikkelingen binnen uw gemeente en formuleren we aandachtspunten voor de toekomst. Op 10 julivond dit jaarlijkse evaluatiegesprek plaats over het jaar 2022. De belangrijkste uitkomsten van dat gesprek zijn:

• Het aantal plannen loopt terug terwijl het gemiddelde behandelingen per plan toeneemt. Plannen worden over het algemeen steeds complexer, maar er is ook sprake van een (landelijke) trend dat plannen al in een vroeg stadium van het proces worden voorzien van een richtinggevend preadvies over mogelijkheden, voordat tijd en kosten worden voor de definitieve bouwtekeningen.
• De gemeente heeft last van personeelstekorten op belangrijke posities in de keten van de planbehandeling. Zo mist bijvoorbeeld een ambtenaar erfgoed, cruciaal voor een efficiënte en zorgvuldige behandeling van plannen aangaande monumenten.
• De gemeente werkt aan een actualisatie van de welstandsnota, waarbij ook ontwikkelingen op het gebied van erfgoed en verduurzaming worden meegenomen. Het is van belang dat deze aansluit op bestaand omgevingsbeleid en dat deze aansluit op de behoeftes van inwoners.

Overige aanbevelingen door de commissie
De Welstands- en Monumentencommissie Wijdemeren doet – vanuit haar ervaringen en inzichten – nog de volgende aanbevelingen:

• Verduurzaming en het klimaat zijn actuele thema’s die steeds zichtbaarder en ingrijpender aanwezig zijn. De steeds groter wordende vraag naar zonnepanelen, warmtepompen en windmolens heeft een grote impact op de bebouwde omgeving, maar ook veranderingen in gebruik van materialen (duurzaam geproduceerd en hernieuwbaar) en maatregelen voor de biodiversiteit brengen steeds nadrukkelijker veranderingen met zich mee. Voor dit soort ingrepen zijn op dit moment nog geen criteria in beleidsstukken opgenomen. De commissie adviseert om actief aan de slag te gaan en na te denken over de gevolgen en inpasbaarheid van deze veranderingen bij het opstellen van bijvoorbeeld beeldkwaliteitsplannen en nota’s. Uiteraard is de commissie bereid om mee te denken over het thema en te ondersteunen waar mogelijk.
• De commissie wordt met enige regelmaat geconfronteerd met ruimtelijke tegenstrijdigheden tussen het bestemmingsplan en de welstandsnota. Zo is het mogelijk dat het bestemmingsplan een forse ontwikkeling met meerdere bouwlagen toelaat, terwijl de welstandsnota een kleinschalige uitstraling verlangt, passend bij de omliggende bebouwing. Het mag duidelijk zijn dat dergelijke verschillen in de ambities en mogelijkheden voor zo’n locatie zorgen voor een advisering die op twee gedachtes hinkt en daardoor voor zowel de gemeente, de commissie en de initiatiefnemer leidt tot onduidelijke adviezen. De commissie doet de aanbeveling om de verschillende documenten goed op elkaar af te stemmen en bij het opstellen van nieuw beleid rekening te houden met de al eerder gestelde ambities.
• In het nieuwe gemeentelijke instrumentarium en met name in de omgevingsvisie en het omgevingsplan worden nieuwe kaders, doelen en regels ontwikkeld. Uw commissieleden – onze adviseurs – worden graag betrokken bij de ontwikkeling van deze kaders. We hebben inmiddels ruime ervaring opgedaan bij het ontwikkelen van nieuwe minder gedetailleerde en op maatschappelijke doelen en rendement gebaseerde kaders. Deze knowhow stellen we graag ter beschikking.
• Bovendien zien wij dat er belangrijke aspecten kunnen meeliften bij de advisering. Een belangrijke factor voor ruimtelijke kwaliteit is de toekomstwaarde. Het belang hiervan zal de komende jaren uiting krijgen in een grotere aandacht voor duurzaamheid, biodiversiteit, klimaatadaptatie, natuur inclusief bouwen, respect voor landschap, water en bodem, en op het sociale vlak toename van de aandacht voor participatie en kansengelijkheid. Het zijn onderwerpen die onze adviseurs zich als specialisten eigen maken om als vanzelfsprekend bij de advisering te betrekken.
• Er speelt op dit moment veel als het gaat om de verankering van erfgoed in het toekomstige omgevingsbeleid en dit vergt veel van de erfgoedspecialisten bij gemeenten. Onze ervaring is dat er op veel plekken tekort aan capaciteit is. Bovendien is menskracht moeilijk te vinden. Met het Steunpunt Monumenten & Archeologie Noord-Holland proberen we waar het kan binnen bepaalde grenzen ondersteuning te bieden. Laat vooral weten wanneer hulp gewenst is.

Tot slot
Met dit jaarverslag geven we inzicht in de manier waarop de Welstands- en Monumentencommissie Wijdemeren aan de hand van de geldende beleidskaders adviseert over goede omgevingskwaliteit binnen uw gemeente. Dit is een doel waar wij ons graag voor inzetten en aan bijdragen. We doen dat zoveel mogelijk in het openbaar en in dialoog met betrokkenen.

De plannen in dit jaarverslag zijn slechts een greep uit de vele uiteenlopende plannen waarover de commissie dit jaar heeft mogen adviseren. Wij nodigen u van harte uit om in 2023 (digitaal) bij ons binnen te lopen en zelf te ervaren hoe boeiend en genuanceerd de advisering over omgevingskwaliteit is.

Arie Keppler Prijs 2022