Dit jaarverslag biedt inzicht in de activiteiten van de Commissie Stedelijk Schoon in 2023 (die vanaf 1 januari 2024 de Adviescommissie Erfgoed en Ruimtelijke Kwaliteit Velsen heet) en onze inzet voor omgevingskwaliteit in uw gemeente. De gemeenteraad heeft ons opdracht gegeven om te adviseren volgens de gemeentelijke beleidskaders. Jaarlijks publiceren we dit verslag, niet alleen vanwege de wettelijke rapportageplicht, maar ook omdat we ons werk en de impact ervan graag belichten. Hierdoor kunnen we algemene informatie delen over de waarde van een goede omgevingskwaliteit en hoe dit wordt verankerd in het gemeentelijk beleid. Het jaarverslag geeft de gemeenteraad en anderen hopelijk inzicht in onze inspanningen voor een goede omgevingskwaliteit in de gemeente Velsen.

Naast bespreking van bemensing, werkwijze en statistieken, illustreren we ons werk aan de hand van voorbeeldplannen, zowel klein als groot. Dit geeft de gemeenteraad inzicht in onze interacties met initiatiefnemers, ontwerpers en gemeenteambtenaren. Meestal leidt dit tot positieve adviezen, waarbij we de wensen van de initiatiefnemer zoveel mogelijk in evenwicht brengen met gemeentelijke beleidsdoelen.

De introductie van de Omgevingswet in 2024 betekent een nieuw tijdperk voor gemeenten. Gemeenten passen nieuwe instrumenten, kaders en processen toe. De noodzakelijke cultuurverandering die cruciaal werd gevonden voor een succesvolle introductie van de nieuwe wet is al geleidelijk op gang gekomen. De voorbereidingen om bestaande processen in het gemeentehuis te moderniseren, meer integraal naar plannen te kijken en ook de kwaliteit van de leefomgeving eerder bij planontwikkeling bespreekbaar te maken, zijn vrijwel overal vergevorderd. Hierbij zijn natuurlijk lokale verschillen te ontdekken die aansluiten op de gemeentelijke organisatie en werkwijze. Zo is in de gemeente Velsen de vraag gesteld hoe de samenleving een grotere rol kan krijgen bij de herziening van het welstandsbeleid.

Het jaar 2023 stond voor ons en onze gemeentelijke collega’s in het teken van het instellingsbesluit dat de gemeenteraad heeft moeten nemen ter introductie van de nieuwe gemeentelijke adviescommissie onder de omgevingswet. Ook in uw gemeente is de instelling van de gemeentelijke adviescommissie als opvolger van de huidige commissie op tijd voltooid. In vrijwel alle gemeenten is ervoor gekozen om de commissie een bredere taakomschrijving te geven om een goede omgevingskwaliteit te bereiken. Op grond van de wet moeten enkele leden van de commissie monumentendeskundige zijn. Cultuurhistorische aspecten spelen een belangrijkere rol, en we hebben deskundigen op dat terrein opgenomen in de commissie, waar nodig doen we een beroep op bijzondere specialismen via MOOI Noord-Holland.

De gemeentelijke adviescommissie kan als onafhankelijk, deskundig en multidisciplinair team bijdragen aan de zorgvuldige afweging van publieke en private belangen en deze proberen zo goed mogelijk bij elkaar te brengen. Dit is fundamenteel anders dan de toetsende rol die commissies in het verleden hadden. Onder de Omgevingswet wordt het stellen van doelen belangrijker dan het voorschrijven van gedetailleerde regels. Hierbij is er meer behoefte aan een behulpzame constructieve vorm van adviseren, aan deskundige interpretatie van de spelregels en zorgvuldige inhoudelijke motivering. Hier ligt een belangrijke taak voor de onafhankelijke gemeentelijke adviescommissie.

Graag gaan uw adviseurs in de gemeentelijke adviescommissie de komende periode met u in gesprek over de inhoud van het kwaliteitsbeleid onder de Omgevingswet. Welke waarden en ambities staan centraal? Wat betekent dat voor de verschillende gebieden in de gemeente? In welke mate neemt de gemeente regie en wat wordt aan de mensen zelf overgelaten? Hoe landt dit in de nieuwe instrumenten als omgevingsvisie en omgevingsplan. De nieuwe vormgeving van het kwaliteitsbeleid onder de Omgevingswet is een omvangrijke opgave. Als commissie dragen we daar graag aan bij.

‘Tegelijkertijd stelt het programma Mooi Nederland ruimtelijke kwaliteit centraal bij de aanpak van maatschappelijke opgaven – op de korte en de lange termijn (2030, 2050 en 2100). Met het programma Mooi Nederland borg ik de belevingswaarde, gebruikswaarde én toekomstwaarde bij het ordenen van de ruimte. Door de grote vraagstukken in de toekomst te verkennen, deze samen te brengen in integrale toekomstbeelden en te vertalen naar concrete inrichtingsoplossingen op gebiedsniveau laten we zien hoe we ons land kunnen inrichten met toevoeging van ruimtelijke kwaliteit.’

Kamerbrief bij contourennotitie Nota Ruimte 6-10-2023 Hugo de Jonge, minister van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties

In oktober 2023 zond Minister De Jonge de Contourennotitie Nota Ruimte naar de Tweede Kamer, als voorbereiding op de nieuwe Nota Ruimte. Deze notitie belicht de urgente keuzes voor overheden op het gebied van energie, natuur, woningbouw, landbouw, economie en infrastructuur en geeft een eerste richting voor rechtvaardige verdeling van de ruimte.

De contourennotitie presenteert de visie en schetst globaal de inhoudelijke richting van de nieuwe Nota Ruimte. De kern van deze visie is ‘Heel Nederland’. Heel Nederland moet benut én recht gedaan worden om de schaarse ruimte rechtvaardig te verdelen, met behoud van ruimtelijke kwaliteit, ook voor toekomstige generaties. Ruimtelijke kwaliteit ontstaat door synergie tussen de herkomstwaarde, gebruikswaarde, belevingswaarde en toekomstwaarde van een plek of gebied.

Herkomstwaarde gaat over de ontstaansgeschiedenis en identiteit van een plek in beeld. Gebruikswaarde gaat over effectief, efficiënt en meervoudig ruimtegebruik. Belevingswaarde stelt schoonheid, eigenheid en onderscheidende kwaliteit centraal. Toekomstwaarde draait om duurzaam, aanpasbaar en robuust ingerichte ruimte. Ontwerp speelt een essentiële rol, niet alleen in strategische verkenningen maar ook in concrete plannen en uitvoering.

Net als voor brede welvaart geldt bij ruimtelijke kwaliteit dat de uitwerking van plek tot plek verschilt. De grote verscheidenheid binnen ons land, in landschappen en stedenschoon, maar ook tussen stad en open landschap, is een kwaliteit en heel belangrijk voor het vestigingsklimaat. Werken aan ruimtelijke kwaliteit is daarom ook werken aan versterken van onderscheidende gebiedskwaliteiten.

Het Thaliatheater heeft een bewogen geschiedenis. Het vormt een markante plek in Oud-IJmuiden. Dit stadsdeel wordt al jarenlang zorgvuldig vernieuwd. Voor het Thaliatheater zijn in het recente verleden meerdere initiatieven en plannen geweest om het nieuw leven in te blazen. In dit plan wordt het theater en de naastgelegen pastorie verbouwd tot appartementen. Hiervoor komt er in het deel achter de pastorie een extra verdieping. De commissie heeft waardering voor het ingetogen karakter om vooral te zorgen dat de oorspronkelijke kwaliteit tot haar recht komt. De transformatie gaf de mogelijkheid om de gesloten zij- en achtergevel van het theater te openen met ramen. In haar advisering richtte de commissie zich vooral op een verandering passend bij de oorspronkelijke karakteristieke en waardevolle architectuur waarin ook details en kleur- en materiaalgebruik een rol spelen en waarin nieuwe elementen in het beeld ondergeschikt eruit zien.

Thaliatheater voorgevel nieuw, Funda

Thaliatheater achtergevel nieuw, Funda

Velsen kent diverse buitenplaatsen. Dat is één van de unieke kwaliteiten van deze gemeente: op de rand van één van de grootste industriële complexen en een kanaal van wereldformaat contrasteert de overgang van zee naar polder. Daar vestigden zich eeuwen geleden de rijken om Amsterdam te ontvluchten. Mooie plekken hebben ze achtergelaten waar cultuur en natuur samenkomen. Deze erfenis moet met zorg beheerd worden. De commissie is dan ook verheugd dat er voor Velserbeek een gedegen onderhouds- en beheerplan is gemaakt door een gerenormeerd bureau. Het vraagt specialistische kennis waarin erfgoed en landschap samenkomen. Voor haar advies heeft de commissie ook gebruikgemaakt van een adviseur uit de centrale erfgoed commissie, gespecialiseerd in historische tuinen. De commissie complimenteert de gemeente in haar ambitie en aanpak van dit voor Nederland unieke erfgoed. Op deze manier zal het landgoed voor lange tijd bij kunnen dragen aan een gezonde omgeving van hoge kwaliteit.

Velserbeek, Gravure van de buitenplaats Velserbeek, 1732, Hendrik de Leth,NHA

Velserbeek illustratie bij artikel Haarlemsch Dagblad, 16 april 1926; NHA

Velserbeek, Streefbeeld, SB4

Velserbeek, Toponiemenkaart, SB4

De energietransitie is volop bezig en vraagt grote veranderingen van het elektriciteitsnetwerk. Hiervoor wordt het elektriciteitsstation aan de Dokweg gemoderniseerd en vergroot. Het terrein ligt op de hoek van belangrijke wegen en vormt de rand van Duinstad. Het is tegelijk een anonieme plek waar de techniek leidend is en mensen geweerd worden. Zoals in vroeger tijden nieuwe technieken en ingrepen juist veel ontwerpaandacht kregen, zoals de eerste treinstations, de Velsertunnel en stoomgemalen, is dit ook een ingreep die juist een kans biedt kwaliteit toe te voegen en het belang van de functie te onderstrepen. In goed overleg met de initiatiefnemer en ontwerper is er een plan ontstaan dat aansluit op het nollenlandschap, waarbij de technische en gesloten gebouwen duidelijke architectonische kwaliteit hebben. De bakstenen gebouwen zijn vanwege de functie gesloten, maar zijn uitgevoerd in mooi groen metselwerk met een goede geleding en ritmiek in de gevels: een effectieve manier om met kleur, materiaal en geleding kwaliteit toe te voegen aan een anders anoniem gebouw. De commissie heeft veel waardering voor de inspanning en samenwerking met de initiatiefnemer en ontwerper en ziet het als een inspirerend voorbeeld hoe nieuwe opgaven en veranderingen bijdragen aan goede omgevingskwaliteit.

Nieuwe situatie

Impressie nieuwe situtie, Kampman architecten

De adviezen zijn openbaar en worden uitgebracht aan het college van B&W. In het jaar 2023 zijn alle adviezen van de commissie overgenomen door het college van B&W.  

Het hierboven toegelichte project voor de modernisering van het trafostation aan de Dokweg is een inspirerend voorbeeld hoe in goed overleg met opdrachtgever en ontwerper een anoniem en industrieel ontwerp veranderd is in een ontwerp dat gebruik maakt van het nollen landschap en betekenis geeft aan de belangrijke functie van de electriciteitsvoorziening. Ook de gestage voortgang van de modernisering en vernieuwing van het zeesluizen-complex is een goed voorbeeld hoe enerzijds een duidelijk masterplan met beeldkwaliteitscriteria en anderzijds een goed overleg met ontwerper en aanvrager leidt tot een jarenlang proces waarin de ambitie als een rode draad leidend is en zorgt voor integrale kwaliteit. De techniek en functie zijn leidend, maar kunnen op vele manieren worden vormgegeven. Het proces en resultaat dat langzaam zichtbaar wordt zorgt voor goede omgevingskwaliteit. Deze projecten laten ook zien dat vooroverleg leidt tot betere kwaliteit, waarbij de advisering van de vergunningsaanvraag vaak ‘hamerstukken’ zijn.

Adviezen ruimtelijke plannen, kwaliteitsgesprekken, procesbegeleiding, beleidsontwikkeling
In 2023 is de commissie betrokken geweest bij ingrijpende ruimtelijke plannen, zoals het beeldkwaliteitsplan voor de nieuwe woontorens aan de Waal- en Dolfijnstraat. Belangrijk aspect hierbij was het borgen van de kwaliteit van de openbare ruimte op straatniveau, waarbij bijvoorbeeld vroegtijdig onderzoek om windhinder bij hoogbouw te beperken belangrijk is. Maar ook de kwaliteit van de gevelmaterialen op lange termijn door de zware belasting door weer en wind in dit gebied. Beeldkwaliteit gaat niet alleen over het uiterlijk als een project opgeleverd wordt, maar vooral op lange termijn, zoals de verwering van hout of de levensvatbaarheid van beplanting.

De commissie hecht veel waarde aan de afstemming in het vooroverleg met de stedenbouwkundigen zoals dat voorafgaand aan elke commissievergadering plaatsvindt. Het zorgt voor een soepele advisering en vlot proces.

Ondersteunende activiteiten
De adviseurs van MOOI Noord-Holland doen meer dan hun werk in de gemeentelijke adviescommissies. Wij ondersteunen vrijwel alle gemeenten in Noord-Holland bij het behoud en de ontwikkeling van omgevingskwaliteit. Voor Velsen zijn we betrokken bij de ingrijpende stedelijke transformatie Pont tot Park. Maar het afgelopen jaar is het, met uitzondering van de ontwikkeling aan de Waal- en Dolfijnstraat, stil geweest. De commissie maakt zich zorgen om de samenhang en borging van de ambities als het gaat om omgevingskwaliteit, zoals de inrichting van de openbare ruimte en samenhang in de stedenbouwkundige veranderingen.

Beleidsplan
Platbodem 45A, 1991NN Velserbroek, BKP vernieuwen en verduurzamen woningblokken, architect Take Postma, Velison Wonen

De woningbouwopgave in Nederland en dus ook in Velsen is groot. Naast het zoeken naar uitbreidingslokaties is ook inbreiden en verdichten een mogelijke oplossing. De locatie ‘Platbodem’ in Velserbroek biedt zo’n mogelijkheid. De woningcorporatie wil op de locatie van de voormalige scholen de Rozenbeek en de Duinroos  woningen bouwen. Hiervoor is een zogenaamd beeldkwaliteitplan (bkp) geschreven en de commissie waardeert het dat ze in een vroeg stadium hierover kan adviseren. De locatie is als grote openbare ruimte in de wijk een duidelijke onderbreking in het stratenpatroon. Het is daarmee een oriëntatiepunt. In de herontwikkeling biedt het de mogelijkheid om het groen te versterken. De opzet van losstaande appartementenblokken in het groen voegt kwaliteit toe. Het beeldkwaliteitplan zorgt ervoor dat de manier waarop de ‘harde’ gebouwen samengaan met het ‘zachte groen’. Het inpassen van parkeerplaatsen en de overgang van woning naar openbaar groen zijn belangrijke aandachtspunten die in een bkp kunnen worden geborgd. Met het veranderen van het klimaat helpt de natuur in de stad om te zorgen voor verkoeling door bomen en betere waterberging door de sponswerking van een levende ondergrond. Daarbij geeft het een prettige beleving van de openbare ruimte, verbetert het uitzicht vanuit de woningen en geeft het ruimte om buiten te zijn en andere wijkbewoners te ontmoeten.

Situatie nieuw met verdichting met extra woongebouwen

Referentiebeelden relatie gebouw en park

Soms kunnen kleine ingrepen een grote bijdrage leveren. Enkele jaren geleden wilde de Winkelstichting Plein 1945 de doorgaande luifel vernieuwen. Dit was aanleiding om de verschillende aanpassingen die afzonderlijke gebruikers aan hun winkel of restaurant hadden gedaan in de vorm van reclame en airco’s meer samenhang te geven. De verandering is eenvoudig, maar de commissie is van mening dat er een duidelijke kwaliteitsverbetering is gedaan door de eenheid die de luifel en reclame geven die passen bij de architectuur van het bouwplan en het gemeentehuis. Ze hoopt dat het een aanzet is tot een algehele opwaardering van het plein en de tegenoverliggende pleinwand en de nu nog kale ruimte van het voormalige Rabokantoorpand.

Oude situatie 2016, Google Streetview

Nieuwe situatie, MOOI Noord-Holland

Als onafhankelijk adviseur dragen wij bij aan een goede omgevingskwaliteit in uw gemeente. Die zorg delen we samen met de initiatiefnemers en met u. Elk jaar bespreken we tijdens een evaluatiegesprek met de portefeuillehouder de belangrijkste ontwikkelingen binnen uw gemeente en formuleren we aandachtspunten voor de toekomst. Op 23 mei 2024 vond het jaarlijkse evaluatiegesprek plaats over het jaar 2023. De belangrijkste uitkomsten van dat gesprek zijn:

• De afstemming over het herstructuringsproject ‘Pont tot Park’ is besproken en voor een goede uitwerking en toepassing van het Ontwikkelperspectief in de verschillende plannen als het gaat om omgevingskwaliteit adviseert de commissie om een supervisor of een Kwaliteitsteam te formeren.
• De actualisatie van de welstandsnota is opgesplitst in een korte en lange termijn aanpak. De commissie stemt af met de gemeentelijke projectgroep als het gaat om de actualisatie voor de korte termijn. Voor de lange termijn zal de commissie de raad informeren over de gebiedsbiografie Noordzeekanaalgebied en de ervaringen met nieuwe nota’s Omgevingskwaliteit in andere gemeenten.
• Nieuw is de jaarlijkse vergadering van aangesloten gemeenten waarin de gemeenten betrokken worden en invloed hebben op belangrijke wijzigingen in het beleid en de tarieven.

Overige aanbevelingen door de commissie

De commissie Velsen doet – vanuit haar ervaringen en inzichten – nog de volgende aanbevelingen:

• De commissie constateert dat na een voortvarende start in 2022 het stedelijk transformatieproject Pont tot Park in 2023 een moeizame voortgang heeft als het gaat om de betrokkenheid en advisering van de commissie. In het najaar heeft ze een advies uitgebracht over het Ontwikkelperspectief. De commissie benadrukt dat alleen bij een vroegtijdig betrokkenheid ze adequaat kan adviseren.
• In 2023 zijn we, na het digitaal vergaderen in de corona-tijd, overgegaan naar vergaderingen op het stadhuis. De commissie is daar zeer verheugd over, omdat digitale vergaderingen wel effectief zijn qua reistijd, maar niet voor de advisering en het overleg met ontwerpers en initiatiefnemers. Geregeld komen bezoekers alleen digitaal. Voorwaarde is wel dat dit technisch goed is geregeld. Helaas is dit echter vaak niet het geval, wat leidt tot inefficiënte vergaderingen en een slechte indruk bij bezoekers. Wij vragen er dringend aandacht voor dit goed te regelen voor zowel de commissie als de case-managers.
• Sinds enige jaren werken de commissie en de case-managers met het zaak-systeem MOOI DARS. Dit geeft een groot voordeel in het opstellen van de agenda en de toegankelijkheid van eerdere adviezen en documenten. Door de mogelijkheid om tekeningen toe te voegen is er niet alleen goede dossiervorming, maar kan de commissie een vergadering samen met eerdere adviezen goed voorbereiden, zodat de vergadering efficiënt kan verlopen. Door het strikte privacy-beleid van de gemeente Velsen is dit in Velsen niet toegestaan. Dit betekent dat de commissie de vergadering vaak niet optimaal kan voorbereiden. Ze vraagt de gemeente op dit punt haar beleid te heroverwegen en het toevoegen van tekeningen en andere documenten die bij een vergunningsaanvraag worden ingediend, toe te voegen aan de zaken, zoals we dat bij andere gemeenten en commissies zijn gewend.
• Met de intrede van de Omgevingswet werken gemeenten aan nieuw instrumentarium op het gebied van een goede omgevingskwaliteit. Uw commissieleden hebben al ervaring met het ontwikkelen van nieuwe, minder gedetailleerde en op maatschappelijke doelen gebaseerde kaders. Graag stellen we deze knowhow ter beschikking.
• Verduurzaming en het klimaat zijn actuele thema’s die steeds zichtbaarder en ingrijpender aanwezig zijn. De groeiende vraag naar zonnepanelen, warmtepompen en windmolens heeft impact op de bebouwde omgeving, maar ook veranderingen in gebruik van materialen (duurzaam geproduceerd en hernieuwbaar) en maatregelen voor de biodiversiteit brengen steeds nadrukkelijker veranderingen met zich mee. De invoering van de Omgevingswet is voor veel gemeenten een logisch moment om de nota’s te vernieuwen. De meesten kiezen ervoor om de gelegenheid aan te grijpen als een kans om hier ook beleid op het gebied van duurzaamheid in op te nemen. In Velsen is voor dergelijke ingrepen op dit moment nog onvoldoende criteria opgenomen. De commissie adviseert om actief aan de slag te gaan en na te denken over de gevolgen en inpasbaarheid van deze veranderingen bij het opstellen van bijvoorbeeld beeldkwaliteitsplannen en nota’s. Uiteraard is de commissie bereid om mee te denken over het thema en te ondersteunen waar mogelijk.
• Veel gemeenten zijn aan het werk (oefenen) met de Omgevingstafel. Doet uw gemeente dit ook? Het is aanbevelingswaardig om een lid van de commissie hierbij aan te laten sluiten. In andere gemeenten is hier goede ervaring mee en ontstaat er een goede estafette-advisering.
• Mochten er vragen zijn over de Omgevingswet, de rol van de commissie of bent u benieuwd naar onze werkzaamheden? U bent welkom om aan te sluiten bij onze vergaderingen, of wij komen graag bij u langs.
• Als u hulp nodig heeft op het vlak van beleid over erfgoed, dan kunt u contact opnemen met het Steunpunt Monumenten & Archeologie Noord-Holland. Hier proberen we waar het kan binnen bepaalde grenzen ondersteuning te bieden. Laat vooral weten wanneer hulp gewenst is.

Tot slot
Met dit jaarverslag geven we inzicht in de manier waarop de AERK Velsen de hand van de geldende beleidskaders adviseert over goede omgevingskwaliteit binnen uw gemeente. Dit is een doel waar wij ons graag voor inzetten en aan bijdragen. We doen dat zoveel mogelijk in het openbaar en in dialoog met betrokkenen.

De plannen in dit jaarverslag zijn slechts een greep uit de vele uiteenlopende plannen waarover de commissie dit jaar heeft mogen adviseren. Wij nodigen u van harte uit om in 2024 (digitaal) bij ons binnen te lopen en zelf te ervaren hoe boeiend en genuanceerd de advisering over omgevingskwaliteit is.