Dit jaarverslag biedt inzicht in de activiteiten van de Commissie Ruimtelijke Kwaliteit in 2023 en onze inzet voor omgevingskwaliteit in uw gemeente. De gemeenteraad heeft ons opdracht gegeven om te adviseren volgens de gemeentelijke beleidskaders. Jaarlijks publiceren we dit verslag, niet alleen vanwege de wettelijke rapportageplicht, maar ook omdat we ons werk en de impact ervan graag belichten. Hierdoor kunnen we algemene informatie delen over de waarde van een goede omgevingskwaliteit en hoe dit wordt verankerd in het gemeentelijk beleid. Het jaarverslag geeft de gemeenteraad en anderen hopelijk inzicht in onze inspanningen voor een goede omgevingskwaliteit in de gemeente Schagen.

Naast bespreking van bemensing, werkwijze en statistieken, illustreren we ons werk aan de hand van voorbeeldplannen, zowel klein als groot. Dit geeft de gemeenteraad inzicht in onze interacties met initiatiefnemers, ontwerpers en gemeenteambtenaren. Meestal leidt dit tot positieve adviezen, waarbij we de wensen van de initiatiefnemer zoveel mogelijk in evenwicht brengen met gemeentelijke beleidsdoelen.

De introductie van de Omgevingswet in 2024 betekent een nieuw tijdperk voor gemeenten. Gemeenten passen nieuwe instrumenten, kaders en processen toe. De noodzakelijke cultuurverandering die cruciaal werd gevonden voor een succesvolle introductie van de nieuwe wet is al geleidelijk op gang gekomen. De voorbereidingen om bestaande processen in het gemeentehuis te moderniseren, meer integraal naar plannen te kijken en ook de kwaliteit van de leefomgeving eerder bij planontwikkeling bespreekbaar te maken, zijn vrijwel overal vergevorderd. Hierbij zijn natuurlijk lokale verschillen te ontdekken die aansluiten op de gemeentelijke organisatie en werkwijze. Zo is in Schagen als eerste gemeente een zogenoemd inloopspreekuur geïntroduceerd, waar initiatiefnemers op laagdrempelige wijze in gesprek kunnen met de commissie om te sparren of advies in te winnen over de mogelijkheden. Inmiddels wordt dit concept ook in andere gemeentes overgenomen.

Het jaar 2023 stond voor ons en onze gemeentelijke collega’s in het teken van het instellingsbesluit dat de gemeenteraad heeft moeten nemen ter introductie van de nieuwe gemeentelijke adviescommissie onder de omgevingswet. Ook in uw gemeente is de instelling van de gemeentelijke adviescommissie als opvolger van de huidige commissie op tijd voltooid. In vrijwel alle gemeenten is ervoor gekozen om de commissie een bredere taakomschrijving te geven om een goede omgevingskwaliteit te bereiken. Op grond van de wet moeten enkele leden van de commissie monumentendeskundige zijn. Cultuurhistorische aspecten spelen een belangrijkere rol, en we hebben deskundigen op dat terrein opgenomen in de commissie, waar nodig doen we een beroep op bijzondere specialismen via MOOI Noord-Holland.

De gemeentelijke adviescommissie kan als onafhankelijk, deskundig en multidisciplinair team bijdragen aan de zorgvuldige afweging van publieke en private belangen en deze proberen zo goed mogelijk bij elkaar te brengen. Dit is fundamenteel anders dan de toetsende rol die commissies in het verleden hadden. Onder de Omgevingswet wordt het stellen van doelen belangrijker dan het voorschrijven van gedetailleerde regels. Hierbij is er meer behoefte aan een behulpzame constructieve vorm van adviseren, aan deskundige interpretatie van de spelregels en zorgvuldige inhoudelijke motivering. Hier ligt een belangrijke taak voor de onafhankelijke gemeentelijke adviescommissie.

Graag gaan uw adviseurs in de gemeentelijke adviescommissie de komende periode met u in gesprek over de inhoud van het kwaliteitsbeleid onder de Omgevingswet. Welke waarden en ambities staan centraal. Wat betekent dat voor de verschillende gebieden in de gemeente? In welke mate neemt de gemeente regie en wat wordt aan de mensen zelf overgelaten. Hoe landt dit in de nieuwe instrumenten als omgevingsvisie en omgevingsplan. De nieuwe vormgeving van het kwaliteitsbeleid onder de Omgevingswet is een omvangrijke opgave. Als commissie dragen we daar graag aan bij.

 ‘Tegelijkertijd stelt het programma Mooi Nederland ruimtelijke kwaliteit centraal bij de aanpak van maatschappelijke opgaven – op de korte en de lange termijn (2030, 2050 en 2100). Met het programma Mooi Nederland borg ik de belevingswaarde, gebruikswaarde én toekomstwaarde bij het ordenen van de ruimte. Door de grote vraagstukken in de toekomst te verkennen, deze samen te brengen in integrale toekomstbeelden en te vertalen naar concrete inrichtingsoplossingen op gebiedsniveau laten we zien hoe we ons land kunnen inrichten met toevoeging van ruimtelijke kwaliteit.’

Kamerbrief bij contourennotitie Nota Ruimte 6-10-2023 Hugo de Jonge, minister van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties

In oktober 2023 zond Minister De Jonge de Contourennotitie Nota Ruimte naar de Tweede Kamer, als voorbereiding op de nieuwe Nota Ruimte. Deze notitie belicht de urgente keuzes voor overheden op het gebied van energie, natuur, woningbouw, landbouw, economie en infrastructuur en geeft een eerste richting voor rechtvaardige verdeling van de ruimte.

De contourennotitie presenteert de visie en schetst globaal de inhoudelijke richting van de nieuwe Nota Ruimte. De kern van deze visie is ‘Heel Nederland’. Heel Nederland moet benut én recht gedaan worden om de schaarse ruimte rechtvaardig te verdelen, met behoud van ruimtelijke kwaliteit, ook voor toekomstige generaties. Ruimtelijke kwaliteit ontstaat door synergie tussen de herkomstwaarde, gebruikswaarde, belevingswaarde en toekomstwaarde van een plek of gebied.

Herkomstwaarde gaat over de ontstaansgeschiedenis en identiteit van een plek in beeld. Gebruikswaarde gaat over effectief, efficiënt en meervoudig ruimtegebruik. Belevingswaarde stelt schoonheid, eigenheid en onderscheidende kwaliteit centraal. Toekomstwaarde draait om duurzaam, aanpasbaar en robuust ingerichte ruimte. Ontwerp speelt een essentiële rol, niet alleen in strategische verkenningen maar ook in concrete plannen en uitvoering.

Net als voor brede welvaart geldt bij ruimtelijke kwaliteit dat de uitwerking van plek tot plek verschilt. De grote verscheidenheid binnen ons land, in landschappen en stedenschoon, maar ook tussen stad en open landschap, is een kwaliteit en heel belangrijk voor het vestigingsklimaat. Werken aan ruimtelijke kwaliteit is daarom ook werken aan versterken van onderscheidende gebiedskwaliteiten.

In het lintdorp Sint Maartensbrug bevond zich al ruim honderd jaar basisschool “De Brug”. Deze was aan het einde van zijn levensduur en is met de naastgelegen onderwijzerswoning gesloopt. Zo kwam op deze locatie ruimte voor 26 nieuwe woningen van diverse typen.

De woningen zijn ontworpen met horizontale banden en gevelvlakken met reliëf in verschillende kleuren metselwerk. Ook hebben ze (niet functionele) “schoorstenen” aan de koppen. Alle woningen krijgen een haag als erfafscheiding. Een bestaande bomensingel rondom het terrein blijft gehandhaafd. De kenmerkende gevelsteen uit de school wordt in één van de nieuwe gevels geplaatst, ter herinnering aan het oude gebouw.

Ondanks de toegepaste stijlmiddelen, zag de commissie toch nog kansen voor verbetering van het plan. Zo had het plan door de plaatsing van de woningen in lange rijen nog een wat repetitief karakter. Ook zorgden de koppen van de rijen door grote gesloten vlakken met name centraal in het plangebied voor een gesloten en anoniem beeld (zie beeld nrs. 7 en 8).

Het plaatsen van gevelopeningen aan de openbare ruimte zorgt voor een aangenaam gevoel van veiligheid op straat. De commissie vroeg daarom ramen in de kopgevels te plaatsen, maar ook om de lange rijen op te breken met verspringingen in de rooilijn, de zonnepanelen te integreren en meer te variëren met dakkapellen. Het zijn eenvoudige ingrepen met een grote impact op de leefbaarheid en beeldkwaliteit.

Als suggestie gaf de commissie nog mee om mogelijkheden voor natuurinclusieve maatregelen te onderzoeken, zoals nestgelegenheden, bijenstenen, bloemperken en doorkijkjes naar het omliggende landschap. Een betere relatie met de omgeving is soms eenvoudig gecreëerd en biedt een prettige leefomgeving.

Het plan is op een aantal van de punten aangepast (beeld nr. 9) en de commissie meent dat het dorp Sint Maartensbrug er een gevarieerd woonbuurtje bij krijgt met woningen van hoge kwaliteit en veel aandacht voor groen en omgeving.

De oude school. Trebbe/ Wooncompagnie

Overzicht woningen Sint Maartensbrug. Trebbe/ Wooncompagnie

Het complex gezien vanaf de Sint Maartensweg. Eerste behandeling. Trebbe/ Wooncompagnie

De kopgevels van het complex na de gemaakte aanpassingen. Trebbe/ Wooncompagnie

De Gereformeerde Kerk in Dirkshorn, een gemeentelijk monument, werd gebouwd tussen 1919-1920 naar ontwerp van de bekend architect van gereformeerde kerken Tjeerd Kuipers (1857-1942).

Door het teruglopend aantal kerkgangers werd het behoud van een religieuze functie onhoudbaar, waarna de kerk in 2017 aan de eredienst werd onttrokken. Het gebouw werd gekocht door particulieren, om de kerk als woonhuis en atelier in gebruik te nemen.

De kerkzaal zelf blijft grotendeels leeg. Het woongedeelte wordt als een transparante tafelconstructie los in de kerkruimte geplaatst, aan de zijde van het koor. De commissie is verheugd dat de kerk ook in de nieuwe situatie als één eenheid wordt gebruikt. Hierdoor blijft de ruimtelijkheid van de kerk namelijk behouden.

Om de nieuwe woonfunctie goed in het gebouw te kunnen integreren is het vinden van voldoende daglicht echter lastiger. De bestaande kerk is relatief gesloten, en de bestaande vensters bevinden zich op grote hoogte. Daarom wilden de initiatiefnemers de absis vervangen door een grote glazen serre (zie beeld nr. 14). Voor de commissie ging hiermee echter een kenmerkend onderdeel van de kerk verloren. Daarom is gezamenlijk gezocht naar een passende oplossing. Om de ruimtelijke werking te behouden dienen de contouren beleefbaar te blijven. Dit wordt bereikt door de hoeken van de wanden intact te laten. Er is uiteindelijk overeenstemming bereikt over een grote glazen pui in de absis met aan weerzijden hiervan nog twee verticale glazen sneden (zie beeld nr. 12). Hiermee blijft de ‘zwaarte’ van de gevels zoveel mogelijk behouden. De commissie en initiatiefnemers kijken tevreden terug op de oplossing die tegemoet komt aan de verschillende belangen.

Achtergevel Gereformeerde kerk Dirkshorn met de absis. Beeld: Aanvragers

De eerste variant en de eerste tussentijdse stap van de achtergevel. Beeld: Aanvragers

Stolpen zijn belangrijke dragers van de identiteit van de gemeente Schagen. Met hun monumentale piramidevormige silhouetten, karakteristieke oriëntatie op het landschap en soms zeer oude vierkantconstructies vertellen de stolpen verhalen van eeuwen Noord-Hollandse agrarische geschiedenis.

De commissie ziet veel voorstellen voor renovatie van stolpen. In veel gevallen worden ze gesplitst in meerdere woningen, maar ook ziet ze herbestemming en sloop. Mede daardoor verdwijnen en nog steeds historische stolpen uit het landschap. Ook de erven rond de stolp krijgen hierdoor nieuwe functies, en worden steeds zwaarder belast, bijvoorbeeld door de groei van een aantal parkeerplaatsen en het opdelen van het erf in meerdere ‘tuinen’.

Verschillende stolpen in de gemeente zijn aangewezen als monument, maar tegelijkertijd ook veel niet. Ook voor deze stolpen geldt dat zij bijdragen aan de identiteit van de gemeente en er dient zuinig mee te worden omgegaan. Kenmerkende elementen, zoals de darsdeuren en de vorm van het dak dienen herkenbaar en beleefbaar blijven.

De veranderingen aan stolpen zijn niet alleen maar negatief. Veel stolpen kennen hoge onderhoudskosten en hebben hierdoor achterstallig onderhoud. Met een splitsing wordt de financiële draagkracht voor het onderhoud groter en kan de stolp behouden blijven voor volgende generaties. Het is daarbij vaak geen probleem om nieuwe dakramen aan te brengen, om de woonkwaliteit te verbeteren. Wanneer dit gebeurt met respect voor de karakteristiek van het oorspronkelijke gebouw en een hoogwaardige materialisering en detaillering kan dit zelfs leiden tot een versterking van de cultuurhistorische waarden. Dat geldt ook voor de omgang met het erf, wanneer rekening wordt gehouden met de oorspronkelijke indeling.

Bij splitsing kijkt de commissie naar de eigenschappen van de stolp om te bepalen hoeveel wooneenheden deze kan verdragen. Zowel vanuit de plattegrond als de wijze waarop de wooneenheden zich gaan aftekenen in de gevel. De commissie waakt er bijvoorbeeld voor dat een stolp zich gaat tonen als een twee-onder-een-kapwoning en dat het erf wordt opgeknipt in afzonderlijke tuinen met hoge erfafscheidingen.

De commissie verwacht ook in de komende periode veel plannen voor het aanpassen of vernieuwen van stolpen voorgelegd te krijgen. Ongeacht of het hier gaat om aangewezen monumenten of niet, de commissie heeft hierbij altijd zorg om het karakter van de stolp zo goed mogelijk te bewaren. De ervenconsulent van MOOI Noord-Holland adviseert hierbij indien nodig.

Herbestemmen stolp in Sint Maarten. Architect NL

Restauratie en herbestemming stolp Waarland. Architectenbureo Jan Kramer BV

De adviezen zijn openbaar en worden uitgebracht aan het college van B&W. In het jaar 2023 zijn alle adviezen van de commissie overgenomen door het college van B&W.

De commissie wordt graag in een vroeg stadium betrokken bij de advisering. Zo kunnen eventuele knelpunten eerder worden geconstateerd en hoeven deze tijdens het vergunningstraject niet tot vertraging te leiden. Zo waardeert de commissie het dat zij al bij ruimtelijke plannen wordt betrokken. In 2023 is de commissie betrokken geweest bij verschillende ruimtelijke plannen, zoals de ontwikkeling van beeldkwaliteitsplannen (BKP’s) voor het zogenoemde Jonkerhof nabij de Jonkerstraat in Waarland en voor een huisartsencomplex nabij de Rijksweg bij Schagerbrug. Ook is de commissie al vanaf het begin in 2022 betrokken bij de bouw van grootschalige woningbouw bij ’t Zand Noord. De planvorming hiervoor is in fases uitgewerkt en bevindt zich op dit moment in een afrondende fase.

Daarnaast had de commissie het afgelopen jaar een goed zicht op de ontwikkelingen van de energietransitie. Zo viel op dat het aantal aanvragen voor zonnevelden sterk is verminderd, maar dat er wel verschillende plannen zijn behandeld voor het plaatsen van microturbines: kleine, lage windmolens die voldoende energie leveren voor één agrarisch bedrijf. Daarnaast zijn er aanvragen behandeld voor onderstations voor het elektriciteitsnet.

Ondersteunende activiteiten
De adviseurs van MOOI Noord-Holland doen meer dan hun werk in de gemeentelijke adviescommissies. Wij ondersteunen vrijwel alle gemeenten in Noord-Holland bij het behoud en de ontwikkeling van omgevingskwaliteit. In Schagen hebben wij de volgende ondersteunende activiteiten uitgevoerd:

• Voor gemeentes in Noord-Holland heeft MOOI Noord-Holland een ervenconsulent en stolpenconsulent in het leven geroepen. Dit zijn gespecialiseerde adviseurs die ten doel hebben om initiatiefnemers te helpen lastige vraagstukken op te lossen in relatie tot de inrichting van historische erven of het herbestemmen van stolpen. In overleg is hier door verschillende initiatiefnemers gebruik van gemaakt.
• In Schagen is MOOI Noord-Holland betrokken bij het realiseren van de gemeentelijke Erfgoedagenda. Deze zal in de loop van 2024 gereed komen.
• Wij hebben de gemeente intensief ondersteund bij de integratie van de Commissie Ruimtelijke Kwaliteit en de Erfgoedcommissie en de mitigatie naar de nieuwe ERK onder de Omgevingswet. Bijvoorbeeld bij het opstellen van een verordening op de gemeentelijke adviescommissie en een nieuw Reglement van orde voor de commissie.

Het project Corfwater in Petten is een van de omvangrijkste plannen in de gemeente in de afgelopen tijd. Het bestaat uit verschillende kleinere onderdelen. Centraal staat een intensieve renovatie van het monumentale hotel, het oorspronkelijke Huis ter Duin, een voormalig herstellingsoord voor kinderen. Daarachter wordt het hotel uitgebreid met een complex met vijf identieke gebouwen, bovenop een ondergrond congrescentrum. Ook het naastgelegen recreatiepark wordt in zijn geheel aangepakt, waarbij het terrein wordt voorzien van een landschappelijke indeling en alle bestaande verblijfsplaatsen zullen worden vervangen door 150 nieuwe, moderne recreatiewoningen. Tot slot wordt aan de westzijde van het terrein een complex met appartementen en een experience centre geplaatst.

De verschillende onderdelen van het complex kenmerken zich door een moderne architectuur, waarbij veel sculpturale vormen worden gebruikt. De gevels kenmerken zich door robuuste materialen, als bewerkt beton, staal en veel hout.

Vanwege de complexiteit is de commissie al vroeg bij de planvorming betrokken. Voor Petten betekenen de plannen een impactvolle toevoeging.

Het adviseringstraject is over het algemeen soepel verlopen. Op verschillende plaatsen stuurde de commissie aan op voldoende openheid en communicatie naar de openbare ruimte. Daarbuiten betrof de sturing die aan de plannen is meegegeven met name de landelijke inrichting op en rondom het terrein. Zo vergde de inpassing van de benodigde parkeerplaatsen nog een kritische blik, maakte de commissie zich zorgen om de hoge dichtheid van het recreatiepark en was ook de aansluiting op het dorp een punt van aandacht.

Desondanks is de commissie zeer tevreden over de getoonde ambities in de gemaakte ontwerpen. We zijn van mening dat de plannen een belangrijke impuls zullen betekenen voor het toerisme in Petten en voor het dorp zelf.

Het monumentale Huis ter Duin en de nieuwe toevoegingen. Negen Graden Architectuur

Appartementen Strandweg. Negen Graden Architectuur

Experience centre. Negen Graden Architectuur

Onder- en bovengrondse recreatiewoningen. Negen Graden Architectuur

Als onafhankelijk adviseur dragen wij bij aan een goede omgevingskwaliteit in uw gemeente. Die zorg delen we samen met de initiatiefnemers en met u. Elk jaar bespreken we tijdens een evaluatiegesprek met de portefeuillehouder de belangrijkste ontwikkelingen binnen uw gemeente en formuleren we aandachtspunten voor de toekomst. Op 14 mei 2024 vond dit jaarlijkse evaluatiegesprek plaats over het jaar 2023. De belangrijkste uitkomsten van dat gesprek zijn:

• Het aantal plannen is sterk afgenomen en de vergadering gaat daardoor regelmatig niet doorgaat. Dit is een gevolg van veranderingen in beleid en de markt en de uitgebreidere mogelijkheden om plannen ambtelijk te behandelen. Het spreekuur loopt echter nog wel goed door.
• Er zijn bij wethouder Kruijer geen reacties, vragen of signalen binnengekomen op het functioneren van de commissie. Dat is een positief teken. Het spreekuur wordt positief ontvangen. Het is een vriendelijke manier voor initiatiefnemers om te overleggen over de mogelijkheden. Bezoekers laten weten dat men positief is over de constructieve houding van de commissie. De intenties van de commissie om al in een vroeg stadium suggesties aan te dragen, zodat de verdere aanvraagprocedure soepel verloopt wordt in de praktijk ook zo beleefd.
• Bij voorkeur wordt er in de toekomst weer vaker fysiek vergaderd. De commissie vergadert sinds de corona-periode digitaal en dat is daarna, met het oog op gemak en toegankelijkheid voor de aanvragers voortgezet. Hierdoor mist de commissie echter zicht op hoe de gemeente zich ontwikkelt en de gelegenheid om elkaar en de gemeente informeel te spreken.

Overige aanbevelingen door de commissie
De Commissie Ruimtelijke Kwaliteit Schagen doet – vanuit haar ervaringen en inzichten – nog de volgende aanbevelingen:

• Met de intrede van de Omgevingswet werken gemeenten aan een nieuw instrumentarium op het gebied van een goede omgevingskwaliteit. Uw commissieleden hebben al ervaring met het ontwikkelen van nieuwe, minder gedetailleerde en op maatschappelijke doelen gebaseerde kaders. Graag stellen we deze knowhow ter beschikking.
• Verduurzaming en het klimaat zijn actuele thema’s die steeds zichtbaarder en ingrijpender aanwezig zijn. De groeiende vraag naar zonnepanelen, warmtepompen en windmolens heeft impact op de bebouwde omgeving, maar ook veranderingen in gebruik van materialen (duurzaam geproduceerd en hernieuwbaar) en maatregelen voor de biodiversiteit brengen steeds nadrukkelijker veranderingen met zich mee. De invoering van de Omgevingswet is voor veel gemeenten een logisch moment om de nota’s te vernieuwen. De meesten kiezen ervoor om de gelegenheid aan te grijpen als een kans om hier ook beleid op het gebied van duurzaamheid in op te nemen. In Schagen zijn voor dergelijke ingrepen op dit moment nog geen criteria opgenomen. De commissie adviseert om actief aan de slag te gaan en na te denken over de gevolgen en inpasbaarheid van deze veranderingen bij het opstellen van bijvoorbeeld beeldkwaliteitsplannen en nota’s. Uiteraard is de commissie bereid om mee te denken over het thema en te ondersteunen waar mogelijk.
• Veel gemeenten zijn aan het werk (oefenen) met de Omgevingstafel. Ook in Schagen is hiermee geëxperimenteerd. Het is aanbevelingswaardig om een lid van de commissie hierbij aan te laten sluiten.
• Mochten er vragen zijn over de Omgevingswet, de rol van de commissie of bent u benieuwd naar onze werkzaamheden? U bent welkom om aan te sluiten bij onze vergaderingen, of wij komen graag bij u langs.
• Als u hulp nodig heeft op het vlak van beleid over erfgoed, dan kunt u contact opnemen met het Steunpunt Monumenten & Archeologie Noord-Holland. Hier proberen we waar het kan binnen bepaalde grenzen ondersteuning te bieden. Laat vooral weten wanneer hulp gewenst is.

Tot slot
Met dit jaarverslag geven we inzicht in de manier waarop de Commissie Ruimtelijke Kwaliteit Schagen aan de hand van de geldende beleidskaders adviseert over goede omgevingskwaliteit binnen Schagen. Dit is een doel waar wij ons graag voor inzetten en aan bijdragen. We doen dat zoveel mogelijk in het openbaar en in dialoog met betrokkenen.

De plannen in dit jaarverslag zijn slechts een greep uit de vele uiteenlopende plannen waarover de commissie dit jaar heeft mogen adviseren. Wij nodigen u van harte uit om in 2024 (digitaal) bij ons binnen te lopen en zelf te ervaren hoe boeiend en genuanceerd de advisering over omgevingskwaliteit is.