Dit jaarverslag biedt inzicht in de activiteiten van de Adviescommissie voor Ruimtelijke Kwaliteit in 2023 en onze inzet voor omgevingskwaliteit in uw gemeente. De gemeenteraad heeft ons opdracht gegeven om te adviseren volgens de gemeentelijke beleidskaders. Jaarlijks publiceren we dit verslag, niet alleen vanwege de wettelijke rapportageplicht, maar ook omdat we ons werk en de impact ervan graag belichten. Hierdoor kunnen we algemene informatie delen over de waarde van een goede omgevingskwaliteit en hoe dit wordt verankerd in het gemeentelijk beleid. Het jaarverslag geeft de gemeenteraad en anderen hopelijk inzicht in onze inspanningen voor een goede omgevingskwaliteit in de gemeente Hollands Kroon.

Naast bespreking van bemensing, werkwijze en statistieken, illustreren we ons werk aan de hand van voorbeeldplannen, zowel klein als groot. Dit geeft de gemeenteraad inzicht in onze interacties met initiatiefnemers, ontwerpers en gemeenteambtenaren. Meestal leidt dit tot positieve adviezen, waarbij we de wensen van de initiatiefnemer zoveel mogelijk in evenwicht brengen met gemeentelijke beleidsdoelen.

De introductie van de Omgevingswet in 2024 betekent een nieuw tijdperk voor gemeenten. Gemeenten passen nieuwe instrumenten, kaders en processen toe. De noodzakelijke cultuurverandering die cruciaal werd gevonden voor een succesvolle introductie van de nieuwe wet is al geleidelijk op gang gekomen. De voorbereidingen om bestaande processen in het gemeentehuis te moderniseren, meer integraal naar plannen te kijken en ook de kwaliteit van de leefomgeving eerder bij planontwikkeling bespreekbaar te maken, zijn vrijwel overal vergevorderd. Hierbij zijn natuurlijk lokale verschillen te ontdekken die aansluiten op de gemeentelijke organisatie en werkwijze. Zo is in Hollands Kroon in verhouding tot andere gemeente een groter deelgebied waar een welstandsluw of -vrij regime geldt. In 2023 is een stelsel voor vooroverleggen geïntroduceerd, waarmee de gemeente aanvrager in de gelegenheid stelt om nog voor het indienen van de aanvraag in overleg te komen met de commissie. De praktijk leert dat wanneer de commissie in een vroeg stadium wordt betrokken, het vergunningstraject sneller en soepeler verloopt.

Het jaar 2023 stond voor ons en onze gemeentelijke collega’s in het teken van het instellingsbesluit dat de gemeenteraad heeft moeten nemen ter introductie van de nieuwe gemeentelijke adviescommissie onder de omgevingswet. Ook in uw gemeente is de instelling van de gemeentelijke adviescommissie als opvolger van de huidige commissie op tijd voltooid. In vrijwel alle gemeenten is ervoor gekozen om de commissie een bredere taakomschrijving te geven om een goede omgevingskwaliteit te bereiken. Op grond van de wet moeten enkele leden van de commissie monumentendeskundige zijn. Cultuurhistorische aspecten spelen een belangrijkere rol, en we hebben deskundigen op dat terrein opgenomen in de commissie, waar nodig doen we een beroep op bijzondere specialismen via MOOI Noord-Holland.

De gemeentelijke adviescommissie kan als onafhankelijk, deskundig en multidisciplinair team bijdragen aan de zorgvuldige afweging van publieke en private belangen en deze proberen zo goed mogelijk bij elkaar te brengen. Dit is fundamenteel anders dan de toetsende rol die commissies in het verleden hadden. Onder de Omgevingswet wordt het stellen van doelen belangrijker dan het voorschrijven van gedetailleerde regels. Hierbij is er meer behoefte aan een behulpzame constructieve vorm van adviseren, aan deskundige interpretatie van de spelregels en zorgvuldige inhoudelijke motivering. Hier ligt een belangrijke taak voor de onafhankelijke gemeentelijke adviescommissie.

Graag gaan uw adviseurs in de gemeentelijke adviescommissie de komende periode met u in gesprek over de inhoud van het kwaliteitsbeleid onder de Omgevingswet. Welke waarden en ambities staan centraal. Wat betekent dat voor de verschillende gebieden in de gemeente? In welke mate neemt de gemeente regie en wat wordt aan de mensen zelf overgelaten. Hoe landt dit in de nieuwe instrumenten als omgevingsvisie en omgevingsplan. De nieuwe vormgeving van het kwaliteitsbeleid onder de Omgevingswet is een omvangrijke opgave. Als commissie dragen we daar graag aan bij.

 ‘Tegelijkertijd stelt het programma Mooi Nederland ruimtelijke kwaliteit centraal bij de aanpak van maatschappelijke opgaven – op de korte en de lange termijn (2030, 2050 en 2100). Met het programma Mooi Nederland borg ik de belevingswaarde, gebruikswaarde én toekomstwaarde bij het ordenen van de ruimte. Door de grote vraagstukken in de toekomst te verkennen, deze samen te brengen in integrale toekomstbeelden en te vertalen naar concrete inrichtingsoplossingen op gebiedsniveau laten we zien hoe we ons land kunnen inrichten met toevoeging van ruimtelijke kwaliteit.’

Kamerbrief bij contourennotitie Nota Ruimte 6-10-2023 Hugo de Jonge, minister van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties

In oktober 2023 zond Minister De Jonge de Contourennotitie Nota Ruimte naar de Tweede Kamer, als voorbereiding op de nieuwe Nota Ruimte. Deze notitie belicht de urgente keuzes voor overheden op het gebied van energie, natuur, woningbouw, landbouw, economie en infrastructuur en geeft een eerste richting voor rechtvaardige verdeling van de ruimte.

De contourennotitie presenteert de visie en schetst globaal de inhoudelijke richting van de nieuwe Nota Ruimte. De kern van deze visie is ‘Heel Nederland’. Heel Nederland moet benut én recht gedaan worden om de schaarse ruimte rechtvaardig te verdelen, met behoud van ruimtelijke kwaliteit, ook voor toekomstige generaties. Ruimtelijke kwaliteit ontstaat door synergie tussen de herkomstwaarde, gebruikswaarde, belevingswaarde en toekomstwaarde van een plek of gebied.

Herkomstwaarde gaat over de ontstaansgeschiedenis en identiteit van een plek in beeld. Gebruikswaarde gaat over effectief, efficiënt en meervoudig ruimtegebruik. Belevingswaarde stelt schoonheid, eigenheid en onderscheidende kwaliteit centraal. Toekomstwaarde draait om duurzaam, aanpasbaar en robuust ingerichte ruimte. Ontwerp speelt een essentiële rol, niet alleen in strategische verkenningen maar ook in concrete plannen en uitvoering.

Net als voor brede welvaart geldt bij ruimtelijke kwaliteit dat de uitwerking van plek tot plek verschilt. De grote verscheidenheid binnen ons land, in landschappen en stedenschoon, maar ook tussen stad en open landschap, is een kwaliteit en heel belangrijk voor het vestigingsklimaat. Werken aan ruimtelijke kwaliteit is daarom ook werken aan versterken van onderscheidende gebiedskwaliteiten.

De Heidense kapel in het buurtschap Stroe is gebouwd als een romaanse kerk in de meest sobere vorm, opgetrokken in tufsteen. Hoewel het uiterlijk anders doet vermoeden, is het gebouw in 2016 gebouwd. Wel heeft de huidige kapel vele voorgangers gehad, waarvan de laatst bekende is gesloopt in 1880. Al sinds vroeg in de negende eeuw wordt er gesproken over een mystieke plek op de locatie. Ondanks de recente bouwdatum, is het kerkje in 2023 aangewezen als gemeentelijk monument.

Voor de bouw van de Heidense kapel de voor romaanse kerkjes kenmerkende minimalistische detaillering ver doorgevoerd. Zover, dat voor het ronde venster boven de entree geen kozijnen zijn toegepast. Het glas is in een gemetselde sponning geplaatst en doormiddel van pleisterwerk geborgd. Door zettingen is er echter spanning op het venster gekomen, waardoor het is gebarsten.

Voor herstel werd getwijfeld om het glas in een modern dun kozijn te vatten, maar dit zou ingaan tegen de historisch correcte detaillering. Omdat het venster vooral was bedoeld voor licht toetreding, deed de commissie het voorstel om een andere historische techniek toe te passen en het glas te vervangen door albast. Deze doorschijnende steensoort, is in oude kerken vaak gebruikt. Het materiaal vervangt het glas en de gewenste daglichttoetreding bepaalt de dikte. Op deze manier is een probleem verholpen, maar blijft de bijzondere gedachte achter het kerkje intact.

Ramen in de Heidense Kapel. Stichting Heidense Kapel Wieringen

Oude prent van een voorganger van de Heidense Kapel. Via Stichting Heidense Kapel Wieringen

In maart 2023 is een plan gepresenteerd voor de restauratie van een grote stolpboerderij met dubbel vierkant. Deze stolp heeft langere tijd leeg gestaan en was daardoor ernstig in verval geraakt.

De commissie is altijd heel blij wanneer eigenaren kiezen voor restauratie van een stolp en niet voor sloop. Dit unieke erfgoed, dat zo kenmerkend is voor de identiteit van de regio, moet worden gekoesterd. Restaureren heeft bij rijksmonumenten natuurlijk sowieso niet de voorkeur, maar zo’n stolp moet ook wel te restaureren zijn. Door het formaat van het gebouw loopt dat al snel flink in de papieren. Zo ook bij deze stolp aan de Dorpsstraat. Met zo’n aanloopgeschiedenis in het achterhoofd is het voor de commissie soms balanceren, want: hoe hoog leg je de lat?

Gelukkig is bij het plan van het begin af aan hoog ingezet door initiatiefnemers en architect. De hoge ambities om iets bijzonders te behouden heeft zijn vruchten afgeworpen. Daardoor is ondanks de grote hoeveelheid aan restauratieve ingrepen een belangrijke en voor de omgeving een beeldbepalende boerderij weer voor vele jaren behouden.

Overzicht gebreken. TPAHG Architecten

Achterzijde stolp. TPAHG Architecten

Voor de Heerenweg 65a in Barsingerhorn werd de commissie gevraagd om te adviseren over de herbouw van een vrijstaande woning, gelegen in het beschermd dorpsgezicht. Het kleine Barsingerhorn, dat net iets meer dan duizend inwoners telt, heeft een fraaie, beschermenswaardige oude kern, bestaande uit monumentale boerderijen en landhuizen, veelal met bruggetjes bereikbaar, langs een historisch waardevolle dertiende-eeuwse dijk.

De nieuwe woning vervangt een voormalige schuur en ligt aan de toegangsweg van een groter perceel. De eigenaar verzorgde zelf het ontwerp, waarbij de commissie met instemming van de eigenaar enkele suggesties meegaf om het ontwerp meer in balans te brengen. Dit gebeurde in eerste instantie in de vorm van een vooroverleg. Een eenvoudig en helder bouwvolume had hier voor de voormalige schuur de voorkeur om op het ontwerp goed aan te laten sluiten op de omgeving, met een traditionele kapvorm en een houten gevelbekleding beëindigd door een pannendak. Niet alleen aanvragers maar ook de commissie is enthousiast over deze wijze van advisering. Het advies is op deze manier vroegtijdig bekend is en leidt tot minder onzekerheid. Dit heeft een verdere kwaliteitsverbetering van de plannen tot gevolg.

Bestaande schuur en eerste ontwerp. Beeld: Aanvrager

Heerenweg 65a, Barsingerhorn. Eerste ontwerp. Beeld: Aanvrager

De adviezen zijn openbaar en worden uitgebracht aan het college van B&W. In het jaar 2023 zijn alle adviezen van de commissie overgenomen door het college van B&W.

De commissie wordt graag in een vroeg stadium betrokken bij de advisering. Zo kunnen eventuele knelpunten eerder worden geconstateerd en hoeven deze tijdens het vergunningstraject niet tot vertraging te leiden. Om deze reden waardeert de commissie het nieuwe systeem met vooroverleggen van de gemeente.
In 2023 is de commissie betrokken geweest bij verschillende projecten en beleidsdocumenten, zoals de aanwijzing van gemeentelijke monumenten, maar ook bij een spreekuur voor woningeigenaren die in het gemeentelijke beschermde gezicht van Barsingerhorn graag duurzaamheidsmaatregelen willen treffen, zoals het plaatsen van zonnepanelen.

Ook heeft de commissie geadviseerd over een beeldkwaliteitsplan en eerste ontwerp van een vervanging van de Balgzandbrug. Deze brug uit 1928 bij de Van Ewijcksluis is aan het einde van zijn ontwerp-levensduur en hoewel deze geen bescherming heeft als monument, heeft met name de vakwerkbrug wel cultuurhistorische waarden vanwege de relatie met de Zuiderzeewerken. De commissie ziet toe op handhaving van voldoende elementen van de identiteit en beeldkwaliteit van de brug en daarmee de betekenis van de plek.

Ten slotte heeft de commissie geadviseerd bij een gemeentelijk inspiratieboek voor het opknappen van gevels en winkelpuien in Hippolytushoef in combinatie met het vernieuwen van de openbare ruimte. Deze pilot is zinvol, veelbelovend en een inspirerend gemeentelijk initiatief.

Ondersteunende activiteiten
De adviseurs van MOOI Noord-Holland doen meer dan hun werk in de gemeentelijke adviescommissies. Wij ondersteunen vrijwel alle gemeenten in Noord-Holland bij het behoud en de ontwikkeling van omgevingskwaliteit. Voor gemeentes in Noord-Holland heeft MOOI Noord-Holland bijvoorbeeld een ervenconsulent en een stolpenconsulent in het leven geroepen. Dit zijn gespecialiseerde adviseurs die ten doel hebben om initiatiefnemers te helpen lastige vraagstukken op te lossen in relatie tot de inrichting van historische erven of het herbestemmen van stolpen. In overleg is hier door verschillende initiatiefnemers gebruik van gemaakt.

Er is nog genoeg te doen de komende jaren. En daarbij maken we graag in vroeg stadium gebruik van de expertise van de Adviescommissie Ruimtelijke Kwaliteit. ”

Astrid Zwaag, ambtenaar erfgoed Hollands Kroon

Hollands Kroon is een relatief kleine gemeente, maar met een rijke en diverse verzameling aan erfgoed en verschillende typen landschappen, van jonge polders tot voormalige veengebieden, en een hoge oeroude keileembult. Dijken, molens, gemalen, boerderijen en woningen hebben in verschillende delen van de gemeente een eigen karakteristiek. De commissie heeft in 2023 de aanwijzing van verschillende nieuwe gemeentelijke monumenten op voordracht van de gemeente mogen steunen. Hieronder de Heidense Kapel in Hippolytushoef, het kerkgebouw de Samenstroom in Wieringerwerf, het voormalige raadhuis in Winkel en boezemgemaal De Waakzaamheid in Lutjewinkel.

Een belangrijke ontwikkeling dit jaar was daarnaast de vaststelling van de nieuwe Erfgoedvisie 2023, als onderlegger voor de nieuwe Omgevingsvisie. Dit gemeentelijke document geeft een helder overzicht van de verschillende gebieden en kwaliteiten binnen de gemeente, van Wieringen tot aan de dorpen binnen de West-Friese Omringdijk, de Wieringerwaardpolder en negentiende-eeuwse polders zoals de Anna Paulownapolder. Ook cultuurhistorisch waardevolle landschappelijke elementen, zoals de inrichting van erven, tuinwallen, begraafplaatsen en het Waddengebied worden in de visie benoemd. De commissie is zeer positief over de inhoud en de conclusies van dit document, en ziet dit ook voor haar eigen werkzaamheden als een belangrijk handvat.

Een van de andere initiatieven die in 2023 door de gemeente zijn genomen is het actief bijdragen aan de verduurzaming van het beschermd dorpsgezicht Barsingerhorn. Door ouderwets langs de deuren te gaan, het aanbieden van een informatieavond, inloopspreekuren en het ontwikkelen van een brochure over het verduurzamen van historische panden is het onderwerp dicht bij de bewoners gebracht. De commissie heeft hieraan een bijdrage mogen leveren door haar expertise te leveren tijdens de spreekuren, om inwoners te adviseren over de kansen en beperkingen die de verduurzaming van historische panden biedt.

De commissie neemt in haar jaarverslag graag de ruimte om de gemeente Hollands Kroon te complimenteren met de zeer zorgvuldige, proactieve en enthousiasmerende wijze waarop de gemeentelijke erfgoedadviseur haar taak uitvoert, en dankt haar voor de goede samenwerking in het afgelopen jaar. Zij ziet met veel plezier uit naar de nieuwe ontwikkelingen die voor 2024 gepland staan en hoopt deze samenwerking nog verder uit te bouwen.

Als onafhankelijk adviseur dragen wij bij aan een goede omgevingskwaliteit in uw gemeente. Die zorg delen we samen met de initiatiefnemers en met u. Elk jaar bespreken we tijdens een evaluatiegesprek met de portefeuillehouder de belangrijkste ontwikkelingen binnen uw gemeente en formuleren we aandachtspunten voor de toekomst. Op 8 november 2024 vond dit jaarlijkse evaluatiegesprek plaats over het jaar 2023. De belangrijkste uitkomsten van dat gesprek zijn:

• Zowel vanuit de wethouder en de ambtenaren als vanuit commissie zelf zijn er over het algemeen positieve reacties over de werking van de commissie en de samenwerking met de gemeente. Er zijn verschillende tevreden reacties binnengekomen over de mogelijkheid om in Hollands Kroon een plan als preadvies te behandelen, omdat men zo voorafgaand aan de planbehandeling al richtinggevend advies kan krijgen. Met name de interactie met ambtenaren wordt geprezen.
• De commissie is positief over het feit dat zij vaker en eerder betrokken wordt bij plannen binnen de gemeente. Er zijn daarnaast complimenten voor het college en de ambities en voortvarendheid waarmee een slag wordt gemaakt op het gebied van ruimtelijke kwaliteit en cultuurhistorie/ erfgoed. Het aantal behandelingen met bezoekers heeft een grote vlucht gemaakt. Dat is voor de commissie, maar ook voor aanvragers erg prettig.

Overige aanbevelingen door de commissie
De Welstands- en Monumentencommissie doet – vanuit haar ervaringen en inzichten – nog de volgende aanbevelingen:

• Met de intrede van De Omgevingswet werken gemeenten aan nieuw instrumentarium op het gebied van een goede omgevingskwaliteit. De commissieleden in Hollands Kroon hebben al ervaring met het ontwikkelen van nieuwe, minder gedetailleerde en op maatschappelijke doelen gebaseerde kaders. Graag stellen we deze knowhow ter beschikking.
• Verduurzaming en het klimaat zijn actuele thema’s die steeds zichtbaarder en ingrijpender aanwezig zijn. De groeiende vraag naar zonnepanelen, warmtepompen en windmolens heeft impact op de bebouwde omgeving, maar ook veranderingen in gebruik van materialen (duurzaam geproduceerd en hernieuwbaar) en maatregelen voor de biodiversiteit brengen steeds nadrukkelijker veranderingen met zich mee. De invoering van de Omgevingswet is voor veel gemeenten een logisch moment om de nota’s te vernieuwen. De meesten kiezen ervoor om de gelegenheid aan te grijpen als een kans om hier ook beleid op het gebied van duurzaamheid in op te nemen. In Hollands Kroon zijn voor dergelijke ingrepen op dit moment nog geen criteria opgenomen. De commissie raadt de gemeente aan om actief aan de slag te gaan en na te denken over de gevolgen en inpasbaarheid van deze veranderingen bij het opstellen van bijvoorbeeld beeldkwaliteitsplannen en nota’s. Uiteraard is de commissie bereid om mee te denken over het thema en te ondersteunen waar mogelijk.
• Mochten er vragen zijn over de Omgevingswet, de rol van de commissie of bent u benieuwd naar onze werkzaamheden? U bent welkom om aan te sluiten bij onze vergaderingen, of wij komen graag bij u langs.
• Als u hulp nodig heeft op het vlak van beleid over erfgoed, dan kunt u contact opnemen met het Steunpunt Monumenten & Archeologie Noord-Holland. Hier proberen we waar het kan binnen bepaalde grenzen ondersteuning te bieden. Laat vooral weten wanneer hulp gewenst is.

Tot slot
Met dit jaarverslag geven we inzicht in de manier waarop de Welstands- en Monumentencommissie Hollands Kroon de hand van de geldende beleidskaders adviseert over goede omgevingskwaliteit binnen uw gemeente. Dit is een doel waar wij ons graag voor inzetten en aan bijdragen. We doen dat zoveel mogelijk in het openbaar en in dialoog met betrokkenen.

De plannen in dit jaarverslag zijn slechts een greep uit de vele uiteenlopende plannen waarover de commissie dit jaar heeft mogen adviseren. Wij nodigen u van harte uit om in 2023 (digitaal) bij ons binnen te lopen en zelf te ervaren hoe boeiend en genuanceerd de advisering over omgevingskwaliteit is.