Dit jaarverslag biedt inzicht in de activiteiten van de Adviescommissie voor Ruimtelijke Kwaliteit in 2023 en onze inzet voor omgevingskwaliteit in uw gemeente. De gemeenteraad heeft ons opdracht gegeven om te adviseren volgens de gemeentelijke beleidskaders. Jaarlijks publiceren we dit verslag, niet alleen vanwege de wettelijke rapportageplicht, maar ook omdat we ons werk en de impact ervan graag belichten. Hierdoor kunnen we algemene informatie delen over de waarde van een goede omgevingskwaliteit en hoe dit wordt verankerd in het gemeentelijk beleid. Het jaarverslag geeft de gemeenteraad en anderen hopelijk inzicht in onze inspanningen voor een goede omgevingskwaliteit in de gemeente Heemstede.

Naast bespreking van bemensing, werkwijze en statistieken, illustreren we ons werk aan de hand van voorbeeldplannen, zowel klein als groot. Dit geeft de gemeenteraad inzicht in onze interacties met initiatiefnemers, ontwerpers en gemeenteambtenaren. Meestal leidt dit tot positieve adviezen, waarbij we de wensen van de initiatiefnemer zoveel mogelijk in evenwicht brengen met gemeentelijke beleidsdoelen.

De introductie van de Omgevingswet in 2024 betekent een nieuw tijdperk voor gemeenten. Gemeenten passen nieuwe instrumenten, kaders en processen toe. De noodzakelijke cultuurverandering die cruciaal werd gevonden voor een succesvolle introductie van de nieuwe wet is al geleidelijk op gang gekomen. De voorbereidingen om bestaande processen in het gemeentehuis te moderniseren, meer integraal naar plannen te kijken en ook de kwaliteit van de leefomgeving eerder bij planontwikkeling bespreekbaar te maken, zijn vrijwel overal vergevorderd. Hierbij zijn natuurlijk lokale verschillen te ontdekken die aansluiten op de gemeentelijke organisatie en werkwijze. Zo wordt er in Heemstede gewerkt aan de omgevingsvisie en wordt er gekeken welke mogelijkheden het omgevingsplan biedt om maatwerkbescherming te bieden op wijkniveau.

Het jaar 2023 stond voor ons en onze gemeentelijke collega’s in het teken van het instellingsbesluit dat de gemeenteraad heeft moeten nemen ter introductie van de nieuwe gemeentelijke adviescommissie onder de omgevingswet. Ook in uw gemeente is de instelling van de gemeentelijke adviescommissie als opvolger van de huidige commissie op tijd voltooid. In vrijwel alle gemeenten is ervoor gekozen om de commissie een bredere taakomschrijving te geven om een goede omgevingskwaliteit te bereiken. Op grond van de wet moeten enkele leden van de commissie monumentendeskundige zijn. Cultuurhistorische aspecten spelen een belangrijkere rol, en we hebben deskundigen op dat terrein opgenomen in de commissie, waar nodig doen we een beroep op bijzondere specialismen via MOOI Noord-Holland.

De gemeentelijke adviescommissie kan als onafhankelijk, deskundig en multidisciplinair team bijdragen aan de zorgvuldige afweging van publieke en private belangen en deze proberen zo goed mogelijk bij elkaar te brengen. Dit is fundamenteel anders dan de toetsende rol die commissies in het verleden hadden. Onder de Omgevingswet wordt het stellen van doelen belangrijker dan het voorschrijven van gedetailleerde regels. Hierbij is er meer behoefte aan een behulpzame constructieve vorm van adviseren, aan deskundige interpretatie van de spelregels en zorgvuldige inhoudelijke motivering. Hier ligt een belangrijke taak voor de onafhankelijke gemeentelijke adviescommissie.

Graag gaan uw adviseurs in de gemeentelijke adviescommissie de komende periode met u in gesprek over de inhoud van het kwaliteitsbeleid onder de Omgevingswet. Welke waarden en ambities staan centraal. Wat betekent dat voor de verschillende gebieden in de gemeente? In welke mate neemt de gemeente regie en wat wordt aan de mensen zelf overgelaten. Hoe landt dit in de nieuwe instrumenten als omgevingsvisie en omgevingsplan. De nieuwe vormgeving van het kwaliteitsbeleid onder de Omgevingswet is een omvangrijke opgave. Als commissie dragen we daar graag aan bij.

 ‘Tegelijkertijd stelt het programma Mooi Nederland ruimtelijke kwaliteit centraal bij de aanpak van maatschappelijke opgaven – op de korte en de lange termijn (2030, 2050 en 2100). Met het programma Mooi Nederland borg ik de belevingswaarde, gebruikswaarde én toekomstwaarde bij het ordenen van de ruimte. Door de grote vraagstukken in de toekomst te verkennen, deze samen te brengen in integrale toekomstbeelden en te vertalen naar concrete inrichtingsoplossingen op gebiedsniveau laten we zien hoe we ons land kunnen inrichten met toevoeging van ruimtelijke kwaliteit.’

Kamerbrief bij contourennotitie Nota Ruimte 6-10-2023 Hugo de Jonge, minister van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties

In oktober 2023 zond Minister De Jonge de Contourennotitie Nota Ruimte naar de Tweede Kamer, als voorbereiding op de nieuwe Nota Ruimte. Deze notitie belicht de urgente keuzes voor overheden op het gebied van energie, natuur, woningbouw, landbouw, economie en infrastructuur en geeft een eerste richting voor rechtvaardige verdeling van de ruimte.

De contourennotitie presenteert de visie en schetst globaal de inhoudelijke richting van de nieuwe Nota Ruimte. De kern van deze visie is ‘Heel Nederland’. Heel Nederland moet benut én recht gedaan worden om de schaarse ruimte rechtvaardig te verdelen, met behoud van ruimtelijke kwaliteit, ook voor toekomstige generaties. Ruimtelijke kwaliteit ontstaat door synergie tussen de herkomstwaarde, gebruikswaarde, belevingswaarde en toekomstwaarde van een plek of gebied.

Herkomstwaarde gaat over de ontstaansgeschiedenis en identiteit van een plek in beeld. Gebruikswaarde gaat over effectief, efficiënt en meervoudig ruimtegebruik. Belevingswaarde stelt schoonheid, eigenheid en onderscheidende kwaliteit centraal. Toekomstwaarde draait om duurzaam, aanpasbaar en robuust ingerichte ruimte. Ontwerp speelt een essentiële rol, niet alleen in strategische verkenningen maar ook in concrete plannen en uitvoering.

Net als voor brede welvaart geldt bij ruimtelijke kwaliteit dat de uitwerking van plek tot plek verschilt. De grote verscheidenheid binnen ons land, in landschappen en stedenschoon, maar ook tussen stad en open landschap, is een kwaliteit en heel belangrijk voor het vestigingsklimaat. Werken aan ruimtelijke kwaliteit is daarom ook werken aan versterken van onderscheidende gebiedskwaliteiten.

Kaart met de Grote en Kleine Geest in Heemstede (Balthasar Floriszoon van Berckenrode uit 1643). Op de tekening zijn de geest op de strandwal en de boerderijen langs een pad langs de geest, op de overgang van de akkers op strandwal naar de weides in de veengebieden, zichtbaar.

Op Sportparklaan 3, aan de rand van een woonwijk en naast sportvelden, wordt de nieuwbouw van een basisschool en een kinderopvang voorgesteld, in één gebouw. Het bestaande gebouw wordt daarvoor gesloopt. Van te voren werd een stedenbouwkundige en landschappelijke analyse uitgevoerd. Daaruit volgt de gebogen vorm van het nieuwe gebouw.

Het plan kwam drie keer in vooroverleg in de commissie, waarna de definitieve aanvraag volgde. Het process is door de commissie als zeer prettig ervaren. In het vooroverleg is het onder andere gegaan over het meer integreren van het volume van de gymzaal in de rest van het gebouw, de vorm van de luifels, de plasticiteit van de gevels en de terreininrichting: daar was het belangrijkste inzicht dat er ruimte moet blijven voor verbeelding; rondom een school hoeft niet alles ontworpen te worden.

Beeld: j2o Architectuur.

Lang is gesproken over de overgang naar het naastgelegen meertje en de zichtlijnen tussen het terrein, de tegenover gelegen percelen en de openbare ruimte. Binnen de veiligheidskaders – die hekhoogten dicteren – is er een vorm gevonden. Het hek werd lager bij de oever geplaatst zodat je er beter overheen kunt kijken, er wordt gevarieerd in hekhoogte, verschillende soorten hekbegroeiing zorgen voor een zachter beeld en deels is het hek ‘leeg’ gelaten zodat er voldoende doorkijk is.

Studie naar de overgang tussen terrein en meertje. Bij het kleuterspeelterrein wordt een begroeid hek van 1,8 meter gemaakt. Beeld: j2o Architectuur.

Bij de buitenleerruimten wordt een transparant hek van 1,4 meter gemaakt. In beide gevallen is het hek lager geplaatst, zodat je er beter overheen kunt kijken. Beeld: j2o Architectuur.

Wanneer zware voertuigen parkeren op het voetpad van een brug brengt dat veiligheidsrisico’s met zich mee. Daarom was de gemeente op zoek naar een manier om dat te voorkomen op de Crayenesterbrug, de Bronsteebrug en de Marisbrug, alle provinciaal monument. Voorgestelde oplossingen waren het plaatsen van verkeersborden, paaltjes en trottoirband of varkensruggen. Bij dit soort infrastructureel erfgoed staan veiligheidseisen – logischerwijs – boven het erfgoedbelang en het belang van een goede omgevingskwaliteit. Toch kunnen die belangen worden behartigd wanneer binnen de veiligheidskaders moeite wordt gedaan om tot een goede oplossing te komen.

De commissie zag de mogelijkheid om eenheid binnen de oplossingen voor alle drie de bruggen te creëren. Daarbij was het een zoektocht naar wat paste bij het monument, bij de omgeving en wat technisch mogelijk was. Het bleek dat anti-oprijpaaltjes niet mogelijk waren omdat die moeten worden ingegraven, hetgeen op een brug niet mogelijk is. De keuze viel uiteindelijk op een combinatie van het plaatsen van varkensruggen op de bruggen – van een materiaal met een uitstraling die aansluit bij de bestaande betonnen elementen – en het plaatsen van verboden-te-parkerenborden.

Op de Crayenesterbrug werd eerst een combinatie van wit geverfde trottoirband met anti-oprijpaaltjes voorgesteld. Uiteindelijk werd besloten tot een combinatie van varkensruggen en verkeersborden.
Beeld: gemeente Heemstede.

De Heemsteedse Reddingsbrigade wil de gevels van hun clubhuis vernieuwen. In de bestaande toestand worden die gevels bekleed met horizontale witte houten delen, met in de topgevel verticale witte houten delen. Het voorstel is om de gevels te vernieuwen met groene prefab gevelpanelen, sandwichpanelen genaamd.

In eerste instantie zou de toepassing van de sandwichpanelen het bovenstaande beeld opleveren. Beeld: J. Loeffen.

Het gebouwtje is op een zichtlocatie gelegen. Voor veel passanten is de nautische uitstraling van het gebouw daarom bekend, een uitstraling die bovendien past bij een clubhuis van een reddingsbrigade. De commissie constateert dat de nautische uitstraling door het toepassen van deze sandwichpanelen verloren gaat. Ze raadt de aanvrager aan op zoek te gaan naar een sandwichpaneel met profilering. Daarbij vraagt ze de witte kleur te handhaven.

In het tweede voorstel worden sandwichpanelen mét profilering voorgesteld. Beeld: J. Loeffen.

De aanvrager en architect zijn bij de tweede behandeling aanwezig en presenteren een aangepast voorstel met sandwichpanelen met profilering. Daarbij lichten ze toe dat de voorgestelde groene kleur minder onderhoud met zich meebrengt en dat de botenberging op het terrein dezelfde groene kleur heeft. De commissie ziet verbetering in de uitstraling van het gebouw en kan meegaan in de argumenten van aanvrager en architect wat betreft de kleur.

De adviezen zijn openbaar en worden uitgebracht aan het college van B&W. In het jaar 2023 zijn alle adviezen van de commissie overgenomen door het college van B&W. Hoe uiteenlopend is die advisering eigenlijk? Twee korte voorbeelden:

In een preadviesvraag voor Leidsevaartweg 75 worden zonnepanelen voorgesteld op het dak van het hoofdvolume, dat een provinciaal monument is. De commissie hanteert bij de beoordeling de richtlijnen van de RCE voor het plaatsen van zonnepanelen op monumenten en vraagt te onderzoeken of het bijgebouw voldoende ruimte biedt. Het traject eindigt (voorlopig) met een duidelijke richtlijn voor de aanvrager.

Symbool voor nu staat de aanvraag voor Strawinskylaan 54. Het plan is om het dak aan de buitenzijde te isoleren, een type ingreep dat steeds vaker voorkomt. In het geldende beleid zijn hier nog geen richtlijnen voor. De commissie besteed altijd veel aandacht aan de esthetische gevolgen van het dikker wordende dakpakket. Hoe veranderen de aansluitingen op goot, dakkapel, schoorsteen en aangrenzende dakvlakken? De gemeente heeft voor dit soort verduurzamingsingrepen nog geen specifiek ruimtelijk beleid en heeft de commissie gevraagd hiervoor een goede lijn van advisering te vinden.

Adviezen ruimtelijke plannen, kwaliteitsgesprekken, procesbegeleiding, beleidsontwikkeling
In 2023 is de commissie betrokken geweest bij één ruimtelijk plan. Het plan om de brug op de kruising tussen de Zuiderhoutlaan en de Crayenestervaart werd voorgelegd en aan de commissie werd gevraagd om de ruimtelijke uitgangspunten te formuleren voor het ontwerp. Die uitgangspunten zijn dat een brug als brug herkenbaar dient te zijn en dat deze brug ook fungeert als toegang tot de gemeente Heemstede. De commissie constateert dat de brug nu niet in het stedelijke landschap herkenbaar is. Ze adviseert daarom te werken aan die herkenbaarheid en doet enkele voorstellen. Daarnaast ziet ze kansen om de waterstructuur Crayenestervaart te versterken door het doorlopende karakter te accentueren.

Ondersteunende activiteiten
De adviseurs van MOOI Noord-Holland doen meer dan hun werk in de gemeentelijke adviescommissies. Wij ondersteunen vrijwel alle gemeenten in Noord-Holland bij het behoud en de ontwikkeling van omgevingskwaliteit. Voor gemeente Heemstede hebben wij ondersteund bij het ontwikkelen van een erfgoedvisie. De wens van de gemeente is om de kansen te grijpen die de Omgevingswet biedt op het vlak van het beschermen van erfgoed. Met name is de gemeente op zoek naar een genuanceerde omgang met bescherming op gebiedsniveau. Wat zijn de waardevolle karakteristieken van gebieden als wijken en hoe kun je die in het omgevingsplan het beste beschermen? Het project loopt door in 2024.

In 2021 adviseerde de commissie de gemeente om akkoord te gaan met de aanvraag voor de nieuwbouw van een boomgaardhuis op het rijksmonumentale landgoed Berkenrode. Inmiddels is het project gerealiseerd.

Het schetsontwerp. Beeld: EARTHbound Architecture.

Beeld: MWA Hart Nibbrig.

Beeld: MWA Hart Nibbrig.

Als onafhankelijk adviseur dragen wij bij aan een goede omgevingskwaliteit in uw gemeente. Die zorg delen we samen met de initiatiefnemers en met u. Elk jaar bespreken we tijdens een evaluatiegesprek met de portefeuillehouder de belangrijkste ontwikkelingen binnen uw gemeente en formuleren we aandachtspunten voor de toekomst. Op 26 september 2024 vond dit jaarlijkse evaluatiegesprek plaats over het jaar 2023. De belangrijkste uitkomsten van dat gesprek zijn: 

Algemeen – De gemeente is blij met het jaarverslag en het functioneren van de commissie. De samenwerking gaat goed. Er is veel bezoek en met de aanwezigen wordt een prettig en constructief gesprek gevoerd.

Erfafscheidingen – Wat betreft de erfafscheidingen gaat de gemeente nog eens goed naar haar beleid kijken. Ze neemt de aanbeveling in het jaarverslag mee.

Erfgoedvisie – Een erfgoedvisie voor de gemeente is in de maak. Er liggen grote opgaven in de gemeente, onder meer de energietransitie en de aanleg van een grote stroomkabel. Deze opgaven hebben hun uitwerking op de openbare ruimte. Met name de jaren 20 en 30 wijken en het landschap staan onder druk. De erfgoedvisie gaat op die thema’s in – en meer.

Bruggen – Het herstel van bruggen is deze jaren een thema in de gemeente. Aan de commissie wordt gevraagd waar nodig advies te geven hoe met deze bruggen om te gaan.

Overige aanbevelingen door de commissie
De Adviescommissie voor Ruimtelijke Kwaliteit Heemstede doet – vanuit haar ervaringen en inzichten – nog de volgende aanbevelingen:

• De commissie ziet dat er steeds vaker hoge begroeide erfafscheidingen worden aangelegd, ook aan de straatkant van het perceel. Ze vraagt aandacht voor de plekken met een oorspronkelijke villaparkaanleg, met een meer open structuur als kenmerk, en beveelt de gemeente aan beleid te ontwikkelen dat deze open structuur beschermt.
• Met de intrede van De Omgevingswet werken gemeenten aan nieuw instrumentarium op het gebied van een goede omgevingskwaliteit. Uw commissieleden hebben al ervaring met het ontwikkelen van nieuwe, minder gedetailleerde en op maatschappelijke doelen gebaseerde kaders. Graag stellen we deze knowhow ter beschikking.
• Mochten er vragen zijn over de Omgevingswet, de rol van de commissie of bent u benieuwd naar onze werkzaamheden? U bent welkom om aan te sluiten bij onze vergaderingen, of wij komen graag bij u langs.
• Als u hulp nodig heeft op het vlak van beleid over erfgoed, dan kunt u contact opnemen met het Steunpunt Monumenten & Archeologie Noord-Holland. Hier proberen we waar het kan binnen bepaalde grenzen ondersteuning te bieden. Laat vooral weten wanneer hulp gewenst is.

Tot slot
Met dit jaarverslag geven we inzicht in de manier waarop de Adviescommissie voor Ruimtelijke Kwaliteit Heemstede de hand van de geldende beleidskaders adviseert over goede omgevingskwaliteit binnen uw gemeente. Dit is een doel waar wij ons graag voor inzetten en aan bijdragen. We doen dat zoveel mogelijk in het openbaar en in dialoog met betrokkenen.

De plannen in dit jaarverslag zijn slechts een greep uit de vele uiteenlopende plannen waarover de commissie dit jaar heeft mogen adviseren. Wij nodigen u van harte uit om (digitaal) bij ons binnen te lopen en zelf te ervaren hoe boeiend en genuanceerd de advisering over omgevingskwaliteit is.