De Adviescommissie Ruimtelijke Kwaliteit Heemstede is ook in 2022 in uw gemeente enthousiast pleitbezorger geweest voor ruimtelijke kwaliteit. De gemeenteraad heeft ons de opdracht gegeven te adviseren op basis van de gemeentelijke beleidskaders. Met dit jaarverslag legt de commissie verantwoording af aan de gemeenteraad over de onafhankelijke advisering in 2022.

Naast aandacht voor de bemensing, de werkwijze en de aantallen adviezen presenteren wij een bloemlezing van adviezen waarmee we de gemeenteraad inzicht geven in hoe de gesprekken in onze commissie met initiatiefnemers, ontwerpers en ambtenaren van de gemeente worden gevoerd. We proberen daarbij in beeld te brengen wat het effect is van deze advieswerkzaamheden.

In de meeste gevallen zijn we in staat om in één of meerdere besprekingen te komen tot een positieve advisering, waarbij de inzet is om zo dicht mogelijk te blijven bij de wensen van de initiatiefnemer en ook de gemeentelijke beleidsambities zoveel mogelijk recht te doen. In de praktijk levert dit in de meeste gevallen goede plannen en tevreden initiatiefnemers op.  Slechts een enkele keer wordt een aanvraag op grond van onze adviezen geweigerd en meestal is er dan ook iets anders aan de hand, zoals strijd met het bestemmingsplan of ander beleid.

Uit de serie Het maakbare landschap. Loek Buter

Omgevingswet en verder

De invoering van de Omgevingswet is wederom uitgesteld.  Dit neemt niet weg dat de meeste gemeenten in Noord-Holland hebben besloten de cultuurverandering die samenhangt met deze nieuwe wet onverminderd voort te zetten. De voorbereidingen om bestaande processen in het gemeentehuis te moderniseren, meer integraal naar plannen te kijken en ook de kwaliteit van de leefomgeving eerder bij planontwikkeling bespreekbaar te maken, zijn vrijwel overal in volle gang. Experimenten met omgevingstafels en de nieuwe verbrede gemeentelijke adviescommissie zien we vrijwel overal terug. Ook in uw gemeente is de instelling van de gemeentelijke adviescommissie als opvolger van de huidige commissie goed voorbereid. In vrijwel alle gemeenten is ervoor gekozen om de commissie een bredere taakomschrijving te geven om een goede omgevingskwaliteit te bereiken.

Er is in de wet een belangrijker plaats ingeruimd voor de cultuurhistorische aspecten. De commissie heeft deze expertises in beginsel in de gelederen en kan anders altijd een beroep doen op één of meerdere specialisten, verenigd binnen de MOOI Noord-Holland erfgoedcommissie.

Met de komst van nieuwe vormen van planbegeleiding wordt ook steeds vaker een beroep gedaan op individuele leden van de adviescommissie om onder verantwoordelijkheid van de commissie aan vroege planadvisering mee te doen. Hiertoe neemt de commissie een mandaatbesluit. De snelheid en efficiëntie van de advisering kan hiermee toenemen en in geval van twijfel kan de gemandateerde terugvallen op de commissie.

In 2022 hebben in maart de gemeenteraadsverkiezingen plaatsgevonden. Meestal leidt dit ertoe dat wat later in het jaar met de gemeente wordt teruggekeken op het voorgaande jaar. In 2023 zal het jaarverslag over 2022 weer eerder in het jaar onderwerp van gesprek worden.  Wellicht is er dan voor nieuwe raadsleden een gelegenheid om met de adviseurs in deze commissie kennis te maken. Bijvoorbeeld via een bezoek aan de vergadering of door middel van een excursie langs bijzondere plannen. Wij werken daar met plezier aan mee.

Uit de serie Het maakbare landschap. Loek Buter

‘De druk op de ruimte in Nederland is groot. We willen voldoende duurzame en betaalbare woningen, klimaatbestendige landschappen, meer biodiversiteit en natuurherstel, de omslag naar kringlooplandbouw, overstappen op schone energievoorziening, behoud van ons cultureel erfgoed en onze identiteit. We moeten en willen heel veel op een klein oppervlak. Het lijstje claims is haast oneindig. Dat vraagt om het maken van keuzes, het slim combineren van opgaven en sturing van het Rijk om onze ruimte eerlijk te verdelen….

Goed rentmeesterschap staat hierbij voorop: de balans bewaren tussen het slim omgaan met ruimtevragers en de kwaliteit van onze leefomgeving. Zodat onze kinderen en kleinkinderen ook nog kunnen genieten van een mooi, groen, gezond en leefbaar Nederland, maar ook hun boterham kunnen verdienen en nog een betaalbare woning kunnen vinden.’

Minister Hugo de Jonge; kamerbrief Programma’s Uitvoering NOVEX en Mooi Nederland, 6 juli 2022.

In bovenstaand citaat geeft onze Minister voor Volkshuisvesting en Ruimtelijke ordening (VRO) Hugo de Jonge precies weer waar het in de komende periode in ons compact georganiseerde land om draait. In een verdere aanscherping van de Nationale Omgevingsvisie (NOVI) introduceert hij de programma’s NOVEX en Mooi Nederland, onder andere gericht op verdere gebiedsgerichte concretisering en versnelling van de uitvoering. We zijn alleen goede rentmeesters van ons kwetsbare landschap als we de balans bewaren tussen het slim omgaan met ruimtevragers en de kwaliteit van onze leefomgeving. Het is verheugend dat de rijksoverheid de regierol wil nemen en hierbij een belangrijke rol toekent aan de doelstelling van ruimtelijke kwaliteit, goed verwoord in het programma MOOI Nederland.

Onze koepelorganisatie, de Federatie Ruimtelijke Kwaliteit, formuleerde vijf onmisbare punten bij de uitvoering van Mooi Nederland: brede aanpak, voortdurende dialoog, stellingname en regie, laat iedereen meedoen en zie de inrichting van ons land als culturele opgave. Bij dat laatste schrijft de Federatie: ‘Mooi Nederland bouwt voort op bestaand Nederland. Dat is het startpunt. Er is geen tabula rasa. Het gaat om een zorgvuldige transformatie van wat bekend, vertrouwd en geliefd is. Het is het respectvol vóórtzetten van de voortdurende verandering die inherent is aan een levende cultuur.

Hierbij is een brede benadering en een vroegtijdige agendering van ruimtelijke kwaliteit cruciaal. Naast gebruikswaarde en belevingswaarde zal ook een steeds grotere rol voor toekomstwaarde centraal staan. Kan iets nog wel mooi kan zijn als het niet ook duurzaam, circulair volhoudbaar is? Het is balanceren, zoals Minister en Gedeputeerde terecht aangeven, van slim zijn én kwaliteit bewaren. Als adviesorganisatie voelen we ons bij dit balanceren, met ruimtelijke kwaliteit als resultante, als een vis in het water.

In juli wordt de ontwikkeling van een nieuw te bouwen zorgcomplex aan de commissie voorgelegd. De nieuwbouw komt te liggen in het Rijksmonumentale landgoed Mariënheuvel, ter plaatse van het voormalige zusterhuis van de Zusters Augustinessen.. De nieuwbouw volgt de bestaande H-vormige plattegrond met twee binnentuinen, refererend aan het kloosterverleden. Vanwege de bijzondere context waarin de nieuwbouw plaatsvindt is er naast een architect ook een landschapsarchitect bij de planvorming betrokken en er wordt een totaalplan voor de architectuur en het bijbehorende terrein aangeboden.

De commissie heeft veel waardering voor het maatschappelijke initiatief. Gedurende het vooroverleg wordt ingegaan op het verbeteren van de terreininrichting door de positionering van de parkeerplaatsen, zijn er vragen over de eventuele waarde van de te verwijderen vijver en wordt er gesproken over het verduidelijken van beeldbepalende details van de architectuur, zoals de neggen bij de kozijnen en het materiaalgebruik. De architect en landschapsarchitect beantwoorden de vragen van de commissie vervolgens deels door aanpassingen in het ontwerp door te voeren en deels door aanvullend onderzoek aan te leveren waarmee bepaalde keuzes worden onderbouwd.

De commissie is zeer positief over het feit dat het plan eerst als vooroverleg is besproken. Hierdoor werden in een vroeg stadium opmerkingen verwerkt en vragen beantwoord, waardoor de commissie in de omgevingsvergunningprocedure binnen twee behandelingen al tot een akkoord kon komen. Dit project laat dan ook de waarde zien van het vooroverleg en de efficiëntie en kwaliteit die daaruit voort vloeit.

Bestaande entree. ARCOM

Ontwerp entree. ARCOM

In 2022 worden plannen voor ingrepen aan een gemeentelijk monument aan de Tooropkade voorgelegd. De villa uit 1928 is prominent gelegen aan het Spaarne en daarmee beeldbepalend voor de gemeente Heemstede. De villa wordt integraal gerenoveerd en verduurzaamd. Extern beslaan de ingrepen onder meer het restaureren en vervangen van kozijnen en glas, het schilderen van houtwerk, het realiseren van een nieuwe uitbouw en het vervangen van de rieten dakbedekking. Intern wordt teruggegrepen op de oorspronkelijke indeling met trappenhuis en gangen, de muren en het dak worden aan de binnenzijde geïsoleerd.

Om tot een gezamenlijk gedragen ontwerp te komen is het plan meermaals behandeld en heeft de commissie twee keer ter plaatse een bezoek gebracht. Tijdens de planvorming bleek het belang van een goede onderbouwing. In eerste instantie ontbrak dit, wat het lastig maakte een weloverwogen advies te geven. Het bouwhistorisch onderzoek en schaderapport van de kozijnen heeft ertoe geleid dat bepaalde ingrepen mogelijk bleken, waar andere ingrepen in belang van het monument juist om een andere aanpak bleken te vragen.

Gezien de erfgoedwaarden en het ruimtelijke belang van de villa vraagt het project om uiterste zorgvuldigheid van de initiatiefnemers, architect en de commissie. De commissie is daarom zeer positief over het feit dat de plannen in een zeer vroeg stadium en in verschillende fases zijn voorgelegd. Hierdoor was een gesprek mogelijk, was het mogelijk verschillende strategieën te onderzoeken en gezamenlijk tot een voorstel te komen waarbij de monumentale waarden van het pand gerespecteerd en versterkt werden.

Gezicht vanaf het Spaarne op de Tooropkade. Foto uit 1930. Noord-Hollands Archief

Studie gevelbeelden. ENZO Architecten

Duurzaam transportgemaal, Cruquiusweg

In 2021 wordt de bouw van een transportgemaal aan de Cruquiusweg voorgelegd als principeverzoek. Het gebouw komt in de zuidwesthoek van het perceel, bij de ingang van het terrein te liggen. Het gebouw wordt onderkelderd omdat voor de waterzuivering voornamelijk gebruik gemaakt wordt van ondergrondse voorzieningen. De bovengrondse behuizing is nodig voor slechts enkele faciliteiten op maaiveldniveau en bestaat uit een betonplint, gevels met houten latten en een V-vormig dak met begroeiing. Met dit dak kan in het midden hemelwater worden opgevangen en geïnfiltreerd. Het gebouw wordt uitgevoerd in hout en onbehandeld cortenstaal.

De commissie is van mening dat er op een passende manier met de geest van de plek en verbeelding van de functie wordt omgegaan. Het dak en de verschijningsvorm zijn passend bij de functie. De commissie vraagt aandacht voor de beeldbepalende details op de hoeken, positie van de regenpijpen,  de vorm van de armaturen en de gekozen materialen. In 2022 wordt het aangepaste plan aan de commissie voorgelegd. Hierin worden nu tevens zonnepanelen voorgesteld. De commissie heeft waardering voor het zorgvuldige ontwerp en kijkt uit naar de realisatie van dit duurzame gebouw.

Ontwerp. ARCADIS

Gevelaanzicht oost. ARCADIS

De adviezen zijn openbaar en worden uitgebracht aan het college van B&W. In het jaar 2022 zijn alle adviezen van de commissie overgenomen door het college van B&W.

Ondersteunende activiteiten

De adviseurs van MOOI Noord-Holland doen meer dan hun werk in de gemeentelijke adviescommissies. Wij ondersteunen vrijwel alle gemeenten in Noord-Holland bij het behoud en de ontwikkeling van omgevingskwaliteit. Voor gemeente Heemstede hebben wij onderzoek gedaan naar de monumentwaardigheid van het voormalig postkantoor aan de Binnenweg.

Bekijk hier de video

Al op een kaart van de oude dorpskom van Heemstede uit 1627 staat op deze locatie een pand afgebeeld. In 1657 werd er een herberg gevestigd waarna het pand in 1810 tot en met de vroege 20^ste eeuw dienst deed als broodbakkerij. Daarna kreeg het pand verscheidene functies, waaronder magazijn en smederij. Vanaf 1960 runde Sientje van Noort er binnenshuis een markt met onder andere snuisterijen en antiek. Het pand werd in Heemstede dan ook ‘Het huis van Sientje’ genoemd. De laatste jaren zat er een galerie in het pand. In 2015 werd Stadsherstel Amsterdam eigenaar van het pand, zij namen het initiatief het pand te restaureren. In het pand worden twee woningen en een bedrijfsruimte gerealiseerd, die in 2022 worden opgeleverd.

Op verschillende momenten in 2020 en 2021 worden de plannen voor de restauratie en herbestemming van het pand aan de commissie voorgelegd en worden er bezoeken ter plaatse gebracht. Aan de ingrepen ligt een bouwhistorisch onderzoek ten grondslag. Met de laatste ontwerpen gaat de commissie in 2021 akkoord en de werkzaamheden gaan van start. Tijdens de bouw worden er soms opvallende onderdelen gevonden zoals historische ‘graffiti’ waarna overleg volgt over de verplaatsing hiervan. In andere gevallen wordt aandacht gevraagd over onderwerpen die tijdens de vergunningprocedure als aandachtspunten zijn aangewezen, zoals het metselwerk.

De commisise op locatiebezoek in 2021. MOOI Noord-Holland

Voegwerk gedurende werkzaamheden in 2022. Stadsherstel Amsterdam

Als onafhankelijk adviseur dragen wij bij aan een goede omgevingskwaliteit in uw gemeente. Die zorg delen we samen met de initiatiefnemers en met u. Elk jaar bespreken we tijdens een evaluatiegesprek met de portefeuillehouder de belangrijkste ontwikkelingen binnen uw gemeente en formuleren we aandachtspunten voor de toekomst. Op 25 mei 2023 vond dit jaarlijkse evaluatiegesprek plaats over het jaar 2022. De belangrijkste uitkomsten van dat gesprek zijn:

Wethouder Stam heeft kennis genomen van het jaarverslag en de daarin opgenomen aanbevelingen. Naast de complimenten voor inhoud en vormgeving bespreken we enkele punten uit het verslag:

• Het geniet de voorkeur de commissie te betrekken bij de inpassing van de woonunits bij het Oude Slot.
• Gelet op de inhoudelijke verbreding richting ‘omgevingskwaliteit’ worden steeds meer disciplines samengebracht in de commissie. Daartoe krijgen secretarissen mogelijk een inhoudelijke rol.
• Gemeenteraadsleden worden uitgenodigd om een vergadering bij te wonen om te ervaren hoe de commissie adviseert.
• Dit najaar wordt gestart met een herziening van de welstandsnota als nota omgevingskwaliteit. Het is daarnaast mogelijk om een beknopt addendum toe te voegen aan de bestaande welstandsnota. Als die vóór 1 januari 2024 wordt vastgesteld kan die mee in de ‘bruidsschat’.

Overige aanbevelingen door de commissie
De commissie Adviescommissie Ruimtelijke Kwaliteit Heemstede doet – vanuit haar ervaringen en inzichten – nog de volgende aanbevelingen:

• De commissie raadt het aan om bij complexe erfgoedplannen de erfgoedambtenaar van de gemeente aan te laten schuiven bij de vergadering.
• Indien de gemeente Omgevingstafels organiseert raadt de commissie het aan om ook een commissielid aan te haken. Zo raakt zij op een vroeg moment betrokken en ontstaat er meer interactie tussen de verschillende disciplines die bij ontwikkelingen betrokken zijn.
• In het nieuwe gemeentelijke instrumentarium en met name in de omgevingsvisie en het omgevingsplan worden nieuwe kaders, doelen en regels ontwikkeld. Uw commissieleden – onze adviseurs – worden graag betrokken bij de ontwikkeling van deze kaders. We hebben inmiddels ruime ervaring opgedaan bij het ontwikkelen van nieuwe minder gedetailleerde en op maatschappelijke doelen en rendement gebaseerde kaders en stellen onze kennis graag ter beschikking.
• De huidige welstandsnota komt uit 2016. Onder de Omgevingswet zullen initiatieven meer integraal worden benaderd. Het valt daarom aan te bevelen ook de welstandsnota te herzien in het licht van de Omgevingswet.
• Bovendien zien wij dat er belangrijke aspecten kunnen meeliften bij de advisering. Een belangrijke factor voor ruimtelijke kwaliteit is de toekomstwaarde. Het belang hiervan zal de komende jaren uiting krijgen in een grotere aandacht voor duurzaamheid, biodiversiteit, klimaatadaptatie, natuur inclusief bouwen, respect voor landschap, water en bodem, en op het sociale vlak toename van de aandacht voor participatie en kansengelijkheid. Het zijn onderwerpen die onze adviseurs zich als specialisten eigen maken om als vanzelfsprekend bij de advisering te betrekken.
• Er speelt op dit moment veel als het gaat om de verankering van erfgoed in het toekomstige omgevingsbeleid en dit vergt veel van de erfgoedspecialisten bij gemeenten. Onze ervaring is dat er op veel plekken tekort aan capaciteit is. Bovendien is menskracht moeilijk te vinden. Met het Steunpunt Monumenten & Archeologie Noord-Holland proberen we waar het kan binnen bepaalde grenzen ondersteuning te bieden. Laat vooral weten wanneer hulp gewenst is.

Tot slot
Met dit jaarverslag geven we inzicht in de manier waarop de Adviescommissie Ruimtelijke Kwaliteit Heemstede aan de hand van de geldende beleidskaders adviseert over goede omgevingskwaliteit binnen uw gemeente. Dit is een doel waar wij ons graag voor inzetten en aan bijdragen. We doen dat zoveel mogelijk in het openbaar en in dialoog met betrokkenen.

De plannen in dit jaarverslag zijn slechts een greep uit de vele uiteenlopende plannen waarover de commissie dit jaar heeft mogen adviseren. Wij nodigen u van harte uit om in 2023 (digitaal) bij ons binnen te lopen en zelf te ervaren hoe boeiend en genuanceerd de advisering over omgevingskwaliteit is.

Arie Keppler Prijs 2022