Dit jaarverslag biedt een overzicht van de activiteiten van de Gemeentelijke adviescommissie ruimtelijke kwaliteit Heemskerk in 2024 en onze inspanningen voor omgevingskwaliteit binnen uw gemeente. Het verslag, wettelijk voorgeschreven, wordt jaarlijks aangeleverd aan de gemeenteraad en dient om inzicht te geven in onze adviserende rol voor een kwalitatief goede leefomgeving in Heemskerk.

Omgevingswet en Adviescommissie
2024 markeerde een overgangsjaar voor de ruimtelijke ordening in Nederland, vooral door de invoering van de Omgevingswet. Deze nieuwe wet brengt veranderingen in werkwijze en cultuur binnen gemeenten met zich mee. Wij ondersteunde de gemeente bij de oprichting van de nieuwe wettelijke adviescommissie, gestart op 1 januari 2024. Met de bredere en vroegtijdigere advisering over omgevingskwaliteit, worden ook nieuwe thema’s zoals verduurzaming, fabrieksmatige bouw, klimaatadaptatie en natuurinclusief en biobased bouwen vaker een onderwerp aan onze gesprekstafel. Meestal, zo valt in dit verslag te lezen, leidt dit tot positieve adviezen, waarbij we de wensen van de initiatiefnemer zoveel mogelijk in evenwicht brengen met gemeentelijke beleidsdoelen.

Werkwijze en Samenwerking
De commissie heeft een belangrijke taak in het bevorderen van omgevingskwaliteit, met extra aandacht voor cultuurhistorie. Meerdere deskundigen op dat gebied zijn opgenomen in de commissie, en waar nodig raadplegen we specialistische kennis via MOOI Noord-Holland. Als onafhankelijk, multidisciplinair team helpen we publieke en private belangen zorgvuldig af te wegen binnen de kaders van het gemeentelijk beleid. Onze adviserende rol is constructief en gericht op inhoudelijke ondersteuning, in nauwe samenwerking met de gemeentelijke diensten. Dankzij trainingen en een vernieuwd adviesformat via MOOI Noord-Holland kunnen we effectief adviseren binnen de nieuwe kaders.

Veranderingen binnen de gemeente
De introductie van de Omgevingswet in 2024 betekent een nieuw tijdperk voor gemeenten. Gemeenten passen nieuwe instrumenten, kaders en processen toe. Er is een cultuurverandering gaande waarbij meer faciliterend naar initiatieven wordt gekeken. De voorbereidingen om bestaande processen in het gemeentehuis te moderniseren, meer integraal naar plannen te kijken en ook de kwaliteit van de leefomgeving eerder bij planontwikkeling bespreekbaar te maken, zijn vrijwel overal vergevorderd. Zo is er door de gemeente voor gekozen om ook voor een tijdelijk opgave als modulaire woningen dit met de commissie te bespreken, omdat het een groot project is met een veel landschappelijke impact op de omgeving. De commissie heeft veel waardering voor deze integrale aanpak en de betrokkenheid van de commissie.

Blik op de Toekomst
De werkzaamheden van de nieuwe commissie zal op den duur ook samenhangen met de vormgeving van het nieuwe beleidsinstrumentarium onder de Omgevingswet met nieuwe instrumenten als: Omgevingsvisies, Omgevingsplannen, -programma’s en vergunningen. Hierin krijgt het nieuwe begrip ‘goede omgevingskwaliteit’ als maatschappelijk kerndoel van de nieuwe wet gestalte. In de memorie van toelichting op de wet wordt ‘goede omgevingskwaliteit’ gekoppeld aan aspecten als cultureel erfgoed, architectonische kwaliteit van bouwwerken, stedenbouwkundige kwaliteit en kwaliteit van natuur en landschap.

Ambities en kernwaarden
De komende periode gaan wij als adviescommissie ook graag met u in gesprek over de ambities en kernwaarden van het kwaliteitsbeleid onder de Omgevingswet. Welke waarden en ambities staan centraal. Wat betekent dat voor de verschillende gebieden in de gemeente? In welke mate neemt de gemeente regie en wat wordt aan de mensen zelf overgelaten? De grote maatschappelijke opgave in de leefomgeving waar we de komende jaren voor staan moet opgelost. Maar naast vlot en betaalbaar moet het toch ook van goede kwaliteit zijn en lang houdbaar. Uw Gemeentelijke adviescommissie ruimtelijke kwaliteit Heemskerk speelt hierbij graag een constructieve en ondersteunende rol.

Ontwikkelingen bij MOOI Noord-Holland
MOOI Noord-Holland, de stichting die de commissie faciliteert, heeft haar verbinding met de gemeenten in Noord-Holland versterkt door statutenwijziging, waardoor aangesloten gemeenten nu extra toezicht hebben op strategische besluiten. Op 28 juni werd voor het eerst een vergadering van aangesloten gemeenten georganiseerd, waar ook uw portefeuillehouder bij uitgenodigd was. Deze nauwere betrokkenheid doet geen afbreuk aan het uitgangspunt dat de door de gemeenteraad benoemde commissieleden onafhankelijk kunnen blijven adviseren.

Het kantoor van de woningcorporatie is prominent zichtbaar bij de kruising. Het is heel positief dat het gebouw verduurzaamd wordt. Stedenbouwkundig is het een belangrijke verbetering dat er meer openheid op de hoek komt. Tegelijk wordt het kantoor veel compacter gemaakt en verdwijnt de lange, meer gesloten vleugel, wat ruimte schept om daar te kunnen verdichten met bijvoorbeeld woningbouw.

De commissie heeft waardering voor het ontwerp en ziet het openen van de plint als een kwaliteitsimpuls. Met een dergelijke hoge ambitie is het belangrijk dat alle onderdelen kloppen en dezelfde kwaliteit hebben, zoals de manier waarop de reclame en installaties in het ontwerp worden geïntegreerd.

Woonopmaat kantoor, MAKR architecten

Woonopmaat kantoor, MAKR architecten

Soms zijn kleine ingrepen heel beeldbepalend, zoals deze vluchtbrug bij fort Assumburg. Een gracht om een kasteel was bedoeld om het kasteel te beveiligen tegen ongewenste indringers van buiten. Nu de oorspronkelijke functie van het kasteel al lang verdwenen is, is het omgekeerd vanuit het huidige gebruik voor de veiligheid van belang dat je goed kunt vluchten in geval van bijvoorbeeld brand. De gracht ligt dan in de weg. Daarom is er ooit een extra brug gemaakt om te kunnen vluchten. Deze is aan vervanging toe. De nieuwe brug is veel eleganter met nauwelijks ondersteuning vanuit de gracht. Het ontwerp is historiserend, maar combineert twee architectonische elementen op een onjuiste manier: de balustrade is uitgevoerd als Romeins hekwerk, maar dit past niet bij de onderliggende gebogen constructie. Een dergelijk hekwerk staat altijd op een rechte ondergrond vanwege het gelijke ritme van identieke staanders met kruizen.

Aangezien de brug geen onderdeel van de monumentale waarde is, heeft het vaak de voorkeur dat dit een eigen en andere stijl heeft dan het monument om de verschillende ingrepen in de tijd zichtbaar te houden en er geen sprake is van geschiedvervalsing.

Bestaande situatie

Aanzicht, Buro 144

Dat de woningnood hoog is weet iedereen en dat oplossingen niet makkelijk zijn ook. Het initiatief om veel woningen op dit lege perceel toe te voegen heeft dan ook veel waardering. Het uitzonderlijke daarbij is wel de heel bijzondere ligging aan een belangrijke toegangsweg en aan het smalle eeuwenoude open landschap van het Oer-IJ tussen Heemskerk en Uitgeest. Dit betekent dat het zeer zorgvuldig moet worden ingepast.

Het gaat weliswaar om tijdelijke woningen, maar ook tijdelijke bebouwing moet goede woon- en leefkwaliteit hebben. Er wonen immers mensen voor lange tijd en ze hebben ook recht op een hoogwaardige leefomgeving zoals bewoners in andere ‘permanente’ buurten. Een tijdelijke woning is geen caravan die je zo weer wegsleept; sommige naoorlogse noodwoningen staan er nog steeds. Tijdelijk betekent eigenlijk alleen dat de procedure sneller kan.

Naast waardering had de commissie in eerste instantie juist grote bedenkingen bij de kwaliteit van de landschappelijke inpassing, de leefkwaliteit op de begane grond en de openbare ruimte. Er volgde een stevige discussie. Ze is dan ook verheugd dat de initiatiefnemers en ontwerpers de bedenkingen van de commissie ter harte hebben genomen en binnen alle randvoorwaarden het plan aangepast hebben met grond gebonden woningen aan de straat richting de bestaande bebouwing, de grote appartementenblokken meer ingepakt in het groen en minder dominant en meer lucht en ruimte in het middendeel.

Modulaire woningen vogelvlucht, LA architecten en ingenieurs

Modulaire woningen binnengebied, LA architecten en ingenieurs

De adviezen zijn openbaar en worden uitgebracht aan het college van B&W. In het jaar 2024 zijn alle adviezen van de commissie overgenomen door het college van B&W.

De hierboven genoemde modulaire woningen zijn een goed voorbeeld van een actuele ontwikkeling als het gaat om fabrieksmatig gebouwde woningen. Fabrieksmatige woningbouw is sterk in ontwikkeling en lijkt een veelbelovend antwoord om snel en betaalbaar woningen te bouwen. Er zijn vele aanbieders en veel uiteenlopende bouwsystemen. Inmiddels zijn er al verschillende projecten gebouwd en veel projecten in ontwikkeling en dus ook in Heemskerk met bovengenoemde modulaire woningen.

Om te komen tot goede omgevingskwaliteit vraagt fabrieksmatige woningbouw om een andere benadering van alle partijen, óók van de gemeente. In Noord-Holland is de NH Bouwstroom opgezet door verschillende woningcorporaties om fabrieksmatige woningbouw te stroomlijnen en in samenspraak met bouwers te zorgen voor kwalitatieve systemen en projecten. De NH Bouwstroom heeft daarmee een voortrekkersrol in Nederland. MOOI Noord-Holland is nauw betrokken bij de NH Bouwstroom en heeft vanaf het begin een rol in de Raad van Advies van de NH Bouwstroom. De Raad van Advies stimuleert het combineren van innovatie met goede omgevingskwaliteit. Daarvoor is ze niet alleen in gesprek met aanbieders van bouwsystemen, maar heeft ze bijvoorbeeld ook in samenwerking met de Federatie Ruimtelijke Kwaliteit een handleiding met principes gemaakt hoe te komen tot flexibele en duurzame systemen.

Op 4 juni 2023 was er op ons kantoor in Alkmaar een bijeenkomst met stedenbouwkundigen van gemeenten in Noord-Holland, woningcorporaties van de NH Bouwstroom en onze adviseurs om aan de hand van voorbeeldprojecten te praten over stedenbouwkundige randvoorwaarden bij fabrieksmatige woningbouw. Fabrieksmatig bouwen vraagt namelijk om nieuwe procesafspraken voor de stedenbouwkundige ‘enveloppe’ in de voorbereidende fase en waar nodig bijstelling van de gemeentelijke kaders. Dit is nodig omdat de kwaliteitskeuzes in het proces eerder moeten worden gemaakt, zodat het proces van productie en bouw versneld kan worden. Het College van Rijksadviseurs heeft inmiddels een handleiding over ‘de governance’; te downloaden via deze link.

Uiteindelijk gaat het niet alleen om oplossingen voor de woningnood, maar om plekken waar mensen graag willen (blijven) wonen. Daar is meer voor nodig dan alleen snel en betaalbaar bouwen. Fabrieksmatige woningbouw biedt de mogelijkheid om die verschillende ambities te combineren. Belangrijk is te weten dat niet elk systeem geschikt is voor elke plek en dat het daarom nodig is vooraf stil te staan welke lokale randvoorwaarden er voor de plek in Heemskerk van belang zijn en welke systemen hieraan tegemoet kunnen komen. Met de keuze voor een passend systeem wordt veel teleurstelling en vertraging voorkomen en kan optimaal gebruik gemaakt worden van de voordelen van fabrieksmatige woningbouw.

Adviezen ruimtelijke plannen, kwaliteitsgesprekken, procesbegeleiding, beleidsontwikkeling
In de gemeentelijke verordeningen en contracten die MOOI Noord-Holland met gemeenten hebben gesloten, heeft de gemeentelijke adviescommissie Heemskerk de mogelijk om voor grootschalige, gevoelige en/of complexe erfgoedopgaven advies te vragen aan de Centrale Erfgoedcommissie van MOOI Noord-Holland. De Centrale Erfgoedcommissie bestaat uit een vast team van erfgoedspecialisten met een sterke architectuurhistorische en bouwhistorische achtergrond, en ruime ervaring met complexe herbestemmings- en restauratieopgaven. Waar nodig wordt het team aangevuld met aanvullende expertises, zoals landschaps- en tuinhistorie. De adviezen van de Centrale Erfgoedcommissie zijn gericht aan de gemeentelijke adviescommissie Heemskerk en het is aan hen om het advies van de Centrale Erfgoedcommissie mee te nemen in het formele advies richting het college van burgemeester en wethouders. In Heemskerk zijn langlopende monumentenprojecten bijvoorbeeld voor de tuinen van kasteel Marquette , de plannen rond de Mariakerk en de landschappelijke aanpassingen bij de Liniedijken die enerzijds vragen om specialistische monumentenkennis (historische tuinen) en anderzijds al door de centrale erfgoedcommissie voor Heemskerk werden behandeld. Dit betekent dat in 2024 nog relatief veel monumentenplannen door de Centrale Erfgoedcommissie werden behandeld alvorens het als vergunningsaanvraag werd voorgelegd aan de gemeentelijke adviescommissie.

Ondersteunende activiteiten
De adviseurs van MOOI Noord-Holland doen meer dan hun werk in de gemeentelijke adviescommissies. Wij ondersteunen vrijwel alle gemeenten in Noord-Holland bij het behoud en de ontwikkeling van omgevingskwaliteit. Voor Heemskerk hebben wij in 2024 geen ondersteunende activiteiten uitgevoerd. Mogelijke ondersteunende activiteiten, zoals voor de transformatie van de Schrijversbuurt kunnen zijn:

• Procesbegeleiding: supervisie, deelname aan een kwaliteitsteam, deelname aan een projectteam of werkgroep, ervenconsulent en stolpenconsulent.
• Beleidsontwikkeling: ondersteuning in verschillende fasen van beleidsontwikkeling: agenderen, stimuleren, (ontwerpend) onderzoek, visievorming, regelgeving, beleidsnota’s, opstellen van procedures, evaluatie en actualisatie.

Aan de oude verbindingsweg met vrijstaande grote lintbebouwingen wordt deze grote vrijstaande woning verbouwd tot zorgappartementen. Het is bijzonder en positief dat er kleinschalige woonvormen in een wijk komen. Het laat ook zien dat grotere woningen en gebouwen op meerdere manieren te gebruiken zijn.

De bestaande vrijstaande woning is inclusief souterrain drie verdiepingen hoog met kap. De kap wordt aanzienlijk verhoogd om ook in de kap appartementen te kunnen maken. Hiervoor wordt het zadeldak vervangen door een mansardekap zodat dakkapellen niet nodig zijn en het beeld rustig en eenduidig blijft. De mansardekap past bij de woningen aan de overzijde van de straat die ook mansardekappen hebben.

De commissie heeft waardering voor het initiatief en is positief over het ontwerp: het is een charmant plan met slimme oplossingen.
Om het groene karakter van het lint te bewaren is het belangrijk dat de bestaande Prunus-boom wordt gehandhaafd en onderdeel wordt van de erfinrichting. Dit is niet alleen belangrijk voor het beeld en het welbevinden van de bewoners, maar ook om hittestress te beperken, voor een goede waterberging en voor de biodiversiteit.

Zorgvilla concept, Format architecten

Zorgvilla context, Format architecten

Als onafhankelijk adviseur dragen wij bij aan een goede omgevingskwaliteit in uw gemeente. Die zorg delen we samen met de initiatiefnemers en met u. Elk jaar bespreken we tijdens een evaluatiegesprek met de portefeuillehouder de belangrijkste ontwikkelingen binnen uw gemeente en formuleren we aandachtspunten voor de toekomst. Op 22 mei 2025 vond het jaarlijkse evaluatiegesprek met wethouder Zalinyan plaats over het jaar 2024. De belangrijkste uitkomsten van dat gesprek zijn:

• De commissie adviseert sinds 1 januari 2024 ook over monumenten en ander erfgoed. De langlopende projecten zoals de vernieuwing van de tuinen van kasteel Marquette worden voor een zorgvuldige aanpak nog door de ‘oude’ Monumentencommissie behandeld, die dan uiteindelijk de gemeentelijke adviescommissie adviseert. Voor een zorgvuldige overdracht wordt de commissie tussentijds geïnformeerd over de voortgang.
• Naar aanleiding van de discussie over verdichting in relatie tot bestaande, traditionele straatprofielen, beveelt de commissie de gemeente aan de welstandsnota in gezamenlijk overleg te actualiseren. Dan kunnen ook actuele onderwerpen als de consequenties van de woonopgave (bijvoorbeeld modulaire bouw) en verduurzaming (isoleren aan de buitenkant van gebouwen, buiten-units warmtepompen, vergroening, klimaatadaptatie, ed.) hierin worden meegenomen.

De commissie Heemskerk doet – vanuit haar ervaringen en inzichten – nog de volgende aanbevelingen:

• Voor het toepassen van fabrieksmatige woningbouw zoals bij de modulaire woningen aan de Communicatieweg is het raadzaam een voorselectie van systemen te maken die voor een specifieke locatie het meest flexibel zijn om de gewenste omgevingskwaliteit te realiseren. Omdat MOOI Noord-Holland actief betrokken is bij de ontwikkeling van deze systemen binnen de provinciale samenwerking NH Bouwstroom (zie de paragraaf hierboven) kunnen wij Heemskerk hierin ondersteunen en adviseren.
• De huidige Welstandsnota is uit 2018, maar tijden veranderen zodat de nota op sommige punten niet goed meer aansluit op de vragen en bouwopgaven. Verdichting is binnen Heemskerk bijvoorbeeld een manier om meer en andere woningen te bouwen. Dit staat soms op gespannen voet met beleidsregels in de Welstandsnota die bijvoorbeeld pleiten voor het behoud van een bestaand straatprofiel dat op sommige plekken echter traditioneel en kleinschalig is. Tevens zijn er andere actuele opgaven vanuit verduurzaming en klimaatadaptatie die niet waren voorzien toen de huidige Welstandsnota geschreven werd. De commissie beveelt daarom aan de Welstandsnota te actualiseren op de thema’s verdichting, woonopgave en verduurzaming en dit in gezamenlijk overleg tussen gemeente en commissie te doen.
• Veel gemeenten zijn aan het werk (oefenen) met de Omgevingstafel. Doet uw gemeente dit ook? Het is aanbevelingswaardig om een lid van de commissie hierbij aan te laten sluiten.

De commissie Heemskerk heeft tevens nog de volgende suggesties:

• Met de intrede van de Omgevingswet werken gemeenten aan nieuw instrumentarium op het gebied van een goede omgevingskwaliteit. Uw commissieleden hebben al ervaring met het ontwikkelen van nieuwe, minder gedetailleerde en op maatschappelijke doelen gebaseerde kaders. Graag stellen we deze knowhow ter beschikking.
• Als u hulp nodig heeft op het vlak van beleid over erfgoed, dan kunt u behalve met de Centrale Erfgoedcommissie ook contact opnemen met het Steunpunt Monumenten & Archeologie Noord-Holland. Hier proberen we waar het kan binnen bepaalde grenzen ondersteuning te bieden. Laat vooral weten wanneer hulp gewenst is.
• Mochten er vragen zijn over de Omgevingswet, de rol van de commissie of bent u benieuwd naar onze werkzaamheden? U bent welkom om aan te sluiten bij onze vergaderingen, of wij komen graag bij u langs.

Tot slot
Met dit jaarverslag geven we inzicht in de manier waarop de Gemeentelijke adviescommissie ruimtelijke kwaliteit Heemskerk de hand van de geldende beleidskaders adviseert over goede omgevingskwaliteit binnen uw gemeente. Dit is een doel waar wij ons graag voor inzetten en aan bijdragen. We doen dat zoveel mogelijk in het openbaar en in dialoog met betrokkenen.

De plannen in dit jaarverslag zijn slechts een greep uit de vele uiteenlopende plannen waarover de commissie dit jaar heeft mogen adviseren. Wij nodigen u van harte uit om in 2025 (digitaal) bij ons binnen te lopen en zelf te ervaren hoe boeiend en genuanceerd de advisering over omgevingskwaliteit is.

Uitbreiding bedrijfspand, RD Plan

Verduurzamen villa, Ruben Wennekers architect