Dit jaarverslag biedt een overzicht van de activiteiten van de Adviescommissie Omgevingskwaliteit Haarlem in 2024 en onze inspanningen voor omgevingskwaliteit binnen uw gemeente. Het verslag, wettelijk voorgeschreven, wordt jaarlijks aangeleverd aan de gemeenteraad en dient om inzicht te geven in onze adviserende rol voor een kwalitatief goede leefomgeving in Haarlem.

Omgevingswet en Adviescommissie
2024 markeerde een overgangsjaar voor de ruimtelijke ordening in Nederland, vooral door de invoering van de Omgevingswet. Deze nieuwe wet brengt veranderingen in werkwijze en cultuur binnen gemeenten met zich mee. Wij ondersteunde de gemeente bij de oprichting van de nieuwe wettelijke adviescommissie, gestart op 1 januari 2024. Met de bredere en vroegtijdigere advisering over omgevingskwaliteit, worden ook nieuwe thema’s zoals verduurzaming, fabrieksmatige bouw, klimaatadaptatie en natuurinclusief en biobased bouwen vaker een onderwerp aan onze gesprekstafel. Meestal, zo valt in dit verslag te lezen, leidt dit tot positieve adviezen, waarbij we de wensen van de initiatiefnemer zoveel mogelijk in evenwicht brengen met gemeentelijke beleidsdoelen.

Werkwijze en Samenwerking
De commissie heeft een belangrijke taak in het bevorderen van omgevingskwaliteit, met extra aandacht voor cultuurhistorie. Meerdere deskundigen op dat gebied zijn opgenomen in de commissie, en waar nodig raadplegen we specialistische kennis via MOOI Noord-Holland. Als onafhankelijk, multidisciplinair team helpen we publieke en private belangen zorgvuldig af te wegen binnen de kaders van het gemeentelijk beleid.. Onze adviserende rol is constructief en gericht op inhoudelijke ondersteuning, in nauwe samenwerking met de gemeentelijke diensten. Dankzij trainingen en een vernieuwd adviesformat via MOOI Noord-Holland kunnen we effectief adviseren binnen de nieuwe kaders.

Veranderingen binnen de gemeente
De introductie van de Omgevingswet in 2024 betekent een nieuw tijdperk voor gemeenten. Gemeenten passen nieuwe instrumenten, kaders en processen toe. Er is een cultuurverandering gaande waarbij meer faciliterend naar initiatieven wordt gekeken. De voorbereidingen om bestaande processen in het gemeentehuis te moderniseren, meer integraal naar plannen te kijken en ook de kwaliteit van de leefomgeving eerder bij planontwikkeling bespreekbaar te maken, zijn vrijwel overal vergevorderd. Zo zijn in Haarlem de eerste plannen besproken aan de Omgevingstafel.

Blik op de Toekomst
De werkzaamheden van de nieuwe commissie zal op den duur ook samenhangen met de vormgeving van het nieuwe beleidsinstrumentarium onder de Omgevingswet met nieuwe instrumenten als: Omgevingsvisies, Omgevingsplannen, -programma’s en vergunningen. Hierin krijgt het nieuwe begrip ‘goede omgevingskwaliteit’ als maatschappelijk kerndoel van de nieuwe wet gestalte. In de memorie van toelichting op de wet wordt ‘goede omgevingskwaliteit’ gekoppeld aan aspecten als cultureel erfgoed, architectonische kwaliteit van bouwwerken, stedenbouwkundige kwaliteit en kwaliteit van natuur en landschap.

Ambities en kernwaarden
De komende periode gaan wij als adviescommissie ook graag met u in gesprek over de ambities en kernwaarden van het kwaliteitsbeleid onder de Omgevingswet. Welke waarden en ambities staan centraal. Wat betekent dat voor de verschillende gebieden in de gemeente? In welke mate neemt de gemeente regie en wat wordt aan de mensen zelf overgelaten. De grote maatschappelijke opgave in de leefomgeving waar we de komende jaren voor staan moet opgelost. Maar naast vlot en betaalbaar moet het toch ook van goede kwaliteit zijn en lang houdbaar. Uw Adviescommissie Omgevingskwaliteit speelt hierbij graag een constructieve en ondersteunende rol.

Ontwikkelingen bij MOOI Noord-Holland
MOOI Noord-Holland, de stichting die de commissie faciliteert, heeft haar verbinding met de gemeenten in Noord-Holland versterkt door statutenwijziging, waardoor aangesloten gemeenten nu extra toezicht hebben op strategische besluiten. Op 28 juni werd voor het eerst een vergadering van aangesloten gemeenten georganiseerd, waar ook uw portefeuillehouder bij uitgenodigd was. Deze nauwere betrokkenheid doet geen afbreuk aan het uitgangspunt dat de door de gemeenteraad benoemde commissieleden onafhankelijk kunnen blijven adviseren.

Na een intensief begeleidingstraject zijn de plannen voor ROOTZ in het voorjaar van 2024 ter beoordeling overgedragen aan de AOK tijdens een speciale vergadering op locatie in de atelierruimte van het Belcanto-paviljoen. ROOTZ is het gebied rondom het voormalige Belastingkantoor en gelegen in het noordelijke deel van Schalkwijk-Midden. Bureau Rijnboutt was verantwoordelijk voor het stedenbouwkundig plan, het landschapsontwerp en – in samenwerking met ontwikkelcombinatie ROOTZ (Amvest, Dura Vermeer, Boelens de Gruyter (gedelegeerd ontwikkelaar) en Groosman/HOH/Wurck) – voor de architectonische uitwerking van zes woongebouwen en parkeergarage. Uitgangspunt daarbij was dat het landschap leidend is en de bebouwing wordt ingepast. In drie overlegsessies werden de plannen onder leiding van het regieteam tot een Voorlopig Ontwerp gebracht. Voor het borgen van voldoende samenhang en variatie tussen de gebouwen werd een zogeheten palettenmatrix opgesteld. Architectlid, Anouk Vermeulen, was namens de commissie gemandateerd om zitting te nemen in het regieteam en praatte de commissie op regelmatige basis bij over de voortgang. Vanwege het hoge ambitieniveau ten aanzien van de beplanting (‘stad tussen de bomen’) heeft de commissie eenmalig een beroep gedaan op art. 10 uit de verordening door zich in de beoordeling te laten bijstaan door landschapsarchitect Hanneke Kijne. Eind november zijn gebouw D, E, F en G (fase 1) akkoord bevonden. De commissie ziet de aanvraag voor fase 2 met vertrouwen tegemoet en heeft waardering voor de constructieve samenwerking aan deze verdichtingsopgave van ca. 700 woningen met een kwalitatief hoogwaardige openbare ruimte.

Render op ooghoogte. Filippo Bolognese

Palettenmatrix. Rijnboutt

Overdracht van het regieteam naar AOK in Belcanto-paviljoen. Rijnboutt

Excursie Schalkwijk-Midden tijdens zomerbijeenkomst. MOOI Noord-Holland

In 2024 heeft de commissie meerdere adviezen uitgebracht over de uitbreiding van een schoolgebouw aan de Planetenlaan, een gemeentelijk monument in het beschermd stadsgezicht.

De school maakt onderdeel uit van de Ontwikkelvisie Orionzone en de gemeente heeft verzocht om de gevelrooilijn terug te leggen uit de Karel Doormanlaan. Het speelplein aan de westzijde wordt daarmee (visueel) onderdeel van de openbare ruimte.

Aanvankelijk waren er kritische opmerkingen over de aansluiting van de nieuwbouw op het monument, de gekozen materialisering en de volumeopbouw van de gymzaal. De commissie vroeg om verduidelijking van ontwerpkeuzes maar de architect Geert Hoekstra was inmiddels met pensioen. Bureau LUX heeft het plan vervolgens uitgewerkt en samen met de opdrachtgever Spaarnesant toegelicht aan de commissie. Hoewel er nog wel vragen en opmerkingen waren, was een gedetailleerde toelichting en enkele kleine aanpassingen voldoende voor de AOK om tot een positief advies (akkoord met voorwaarde) te komen.

In overleg met de gemeente is besloten om de terreininrichting en de buitenberging tegen de gevel buiten beschouwing te laten op voorwaarde dat deze op een later moment alsnog ter beoordeling aan de commissie worden voorgelegd.

Render vogelvlucht. Bureau LUX

Render ooghoogte. Bureau LUX

De Zonnewijzer in 1950. Noord-Hollands Archief

In korte tijd adviseerde de commissie over twee woningen aan de Lange Poellaan, een smalle zijstraat van de Barendsestraat. De woningen hebben een vergelijkbaar volume bestaande uit één laag met afgeknot zadeldak. Nummer 21 was reeds vergund in 2023. De dak- en gevelafwerking van deze woning is van zink en heeft aan weerszijden twee terugliggende dubbelhoge dakkappellen die de gootlijn doorbreken en daardoor een klein balkon vormen.

Nummer 23 diende zich tot deze woning te verhouden. Het aanvankelijke ontwerp hinkte op twee gedachten: een traditionele woning aansluitend bij de wijk of een sculpturaal volume aansluitend bij de buren. De commissie adviseerde om meer eenheid en samenhang aan te brengen in het ontwerp door te zoeken naar één kleurstelling, zodat de woning meer één
krachtig geheel wordt, conform het buurpand.

Uiteindelijk is er gekozen voor een roodbruine gevelsteen en dakpan, in combinatie met de lichtgrijs geschilderde kozijnen. De dakkapellen worden uitgevoerd in roodbruin gepigmenteerd zink, waardoor ze ton-sur-ton opgaan in het hoofdvolume.

De commissie is van mening dat de aanpassingen hebben geresulteerd in een smaakvol en passend ontwerp dat zich qua materialisatie en vormgeving goed voegt in de gevelwand en de context.

Plangeschiedenis. Jaap Leek

Bemonstering. Jaap Leek

De adviezen zijn openbaar en worden uitgebracht aan het college van B&W. In het jaar 2024 zijn vrijwel alle adviezen van de commissie overgenomen door het college van B&W.

Aan de Jacob Geelstraat en Busken Huëtstraat in de Amsterdamse Buurt is Pré Wonen voornemens om negen vooroorlogse woningen te vervangen door nieuwbouw, die tot stand is gekomen middel een geprefabriceerd modulair systeem. De commissie is niet per definitie tegen fabrieksmatige woningbouw maar constateerde dat het bouwsysteem onvoldoende flexibel was om een bouwproject in een dergelijke buurt als deze in te passen. In een adviesbrief heeft zij haar negatieve advies onderbouwd en opgeroepen om het plan in een breder perspectief te plaatsen. Het college heeft andere argumenten echter zwaarder laten wegen en is uiteindelijk van het AOK-advies afgeweken.

Daarnaast verdienen enkele plannen verdienen bijzonder vermelding:

Anthony Fokkerlaan 47
Het betrof de verduurzaming en revitalisering van een 3-laags blokje naoorlogse woningen en de onderliggende supermarkt. Het woningblok was van oorsprong een architectonisch geheel met het er tegenover liggende woningblok met winkels en vormde zo een entree voor de achterliggende buurt. Bij de eerste behandeling gaf de commissie aan dat verduurzaming en verbetering van het bestaande blok een goed uitgangspunt is, maar dat ze betreurde dat op geen enkele wijze werd gerefereerd aan de kwaliteiten van het oorspronkelijke architectuur. Zo wijzigde de verticale geleding naar horizontale en kreeg de gevel een te monumentaal aanzicht door een opvallende omlijsting. Bovendien ging daarmee de ensemblewaarde met de overkant verloren. Bij de volgende behandelingen is teruggegrepen op de verticale geleding en de eerdere kleurstelling (mangaan en geel). Door ook meer eenvoud in de gevelarchitectuur terug te brengen is de stedenbouwkundige relatie met het blok aan de overzijde behouden.

Penta Waarderpolder
Nabij de Veerplas wordt een bestaand datacenter verbouwd. Het pand is oorspronkelijk gebouwd als telecomgebouw en rond 2010 aangepast om dienst te doen als datacenter. Het ontwerpconcept bestaat uit een vliesgevel van lamellen en omgekeerde stemvorken, die zorgen voor een verticale geleding en meer transparantie naar boven toe. Daarachter bevindt zich een gestucte gevel, die wordt aangelicht in blauw diffuus licht. De hoeveelheid licht correspondeert met de schemering en de oostkant grenzend aan de Veerplas wordt niet aangelicht. Gezien de prominente plek aan de entree van de stad heeft de commissie hoge eisen gesteld aan de detaillering en het lichtplan.

Adviezen ruimtelijke plannen, kwaliteitsgesprekken, procesbegeleiding, beleidsontwikkeling
In 2024 is de commissie betrokken geweest bij verschillende ruimtelijke plannen, zoals de gebiedsontwikkeling Zuid-West. Het Masterplan Haarlem Zuid-West beschrijft de herontwikkeling van de 1,75 km lange spoorzone aan de westkant van Haarlem. Het bestaande gebied met voornamelijk bedrijfspanden wordt getransformeerd naar een stedelijk woongebied met het karakter van een Tuinstad. Het Stedenbouwkundig Plan (SP) Deelgebied Stephensonstraat, een deeluitwerking van het Masterplan, heeft in 2024 definitieve vormen aangenomen. Het plan voor 500-550 woningen en commerciële ruimtes zal een stevige impuls geven aan de gehele transformatie. Het Stedenbouwkundig Plan bevat Ruimtelijke Spelregels die gelden als kader voor de verdere uitwerking.

Het plan is in 2024 twee keer besproken in het Supervisie team en één keer collegiaal in de AOK. Volgens het principe van estafetteadvisering nam de stedenbouwkundige van de AOK deel aan de supervisie-overleggen en is de AOK ook tussentijds bijgepraat.

Het Supervisieteam legt tijdens de overleggen veel nadruk op de continuïteit en kwaliteit van het groen in de openbare ruimte en binnentuinen. Ook andere stedenbouwkundige vraagstukken die komen kijken bij een dergelijke verdichting met hoogbouw zijn uitgebreid aan de orde geweest. Windhinder, zon/schaduw, (spoor)geluid, parkeeroplossingen en de invulling van de begane grond moeten goed worden opgelost om een prettige woonomgeving en verblijfskwaliteit te verkrijgen. Het supervisieteam is samen met het ontwerpteam op zoek gegaan naar verfijning van de twee hoogteaccenten. Het resultaat is een set uitgangspunten voor twee stoere, sculpturale gebouwen die een aanwinst voor de skyline van Haarlem-West moeten gaan worden.

Ondersteunende activiteiten
De adviseurs van MOOI Noord-Holland doen meer dan hun werk in de gemeentelijke adviescommissies. Wij ondersteunen vrijwel alle gemeenten in Noord-Holland bij het behoud en de ontwikkeling van omgevingskwaliteit. Voor Haarlem hebben wij de volgende ondersteunende activiteiten uitgevoerd:

• Procesbegeleiding: deelname aan een regieteam Schalkwijk-Midden, Q-team mobiliteitshub Nieuw-Zuid, kwaliteitsteams Zuid-West, Zijlweg West, Spaarne Gasthuisbuurt en selectiecommissie Spaarneboog.
• Beleidsontwikkeling: Beeldkwaliteitsregels voor dakopbouwen en diverse kwaliteitskaders waaronder BKP BLOOM (Sonnebornterrein), BKP Prinses Beatrixplein, Masterplan Schalkwijk Centrum fase 3 en PvEL Waddenbuurt

Nieuw ontwerp Anthony Fokkerlaan 47. Breddels Architecten

Render Stephensonstraat. Ontwikkelcombinatie Zuid-West

Bekijk hier de video

De verbouwing van het Brinkmann Complex is reeds vergund in 2019, voordat de huidige commissie werd aangesteld. In 2022 zijn enkele ondergeschikte wijzigingen naar aanleiding van de constructieve uitwerking akkoord bevonden.

In 2024 werd de commissie geconfronteerd met een tweede wijziging naar aanleiding van de wens om de woningen gasloos te verwarmen en een het werk aangetroffen constructie. Als gevolg hiervan zouden de dakopbouwen ca. 40 cm worden verhoogd en werden er nieuwe installaties aangevraagd.

Gezien de beschermde status van het daklandschap heeft de commissie vanaf het begin aan hoge eisen gesteld aan een zorgvuldig ontworpen daklandschap en de zichtbaarheid van de installaties vanuit de omliggende straten. Dat heeft erin geresulteerd dat de hoogte van de dakopbouwen aan de voorzijde, het aantal platte daken en de zichtbaarheid van de opbouwen en installaties zijn teruggebracht.

De commissie is meerdere keren op locatie geweest om de voortgang te volgen en de opbouw te vergelijken met de renders. Concluderend is zij van mening dat het beeld vanuit alle zichtpunten is verbeterd ten opzichte van de vergunde situatie in 2022.

Impressie vanaf Koningstraat. HeikoHulsker architecten

Impressie van Grote Houtstraat. HeikoHulsker architecten

Impressie vanaf de Lepelstraat. HeikoHulsker architecten

Impressie vanaf de Riviervismarkt. HeikoHulsker architecten

Als onafhankelijk adviseur dragen wij bij aan een goede omgevingskwaliteit in uw gemeente. Die zorg delen we samen met de initiatiefnemers en met u. Elk jaar bespreken we tijdens een evaluatiegesprek met de portefeuillehouder de belangrijkste ontwikkelingen binnen uw gemeente en formuleren we aandachtspunten voor de toekomst. Op 14 april 2025 vond dit jaarlijkse evaluatiegesprek plaats over het jaar 2024. De belangrijkste uitkomsten van dat gesprek zijn:

In 2024 namen alle commissieleden deel aan één of meerdere kwaliteitsteams en koppelden regelmatig terug aan de rest van de commissie. De deelname aan kwaliteitsteams voor grote ontwikkelplannen bevordert de integrale advisering en voorkomt vertraging tijdens de formele vergunningaanvraag. De commissie hoopt dat de positieve ervaringen met de kwaliteitsteams kunnen worden uitgebreid voor de minder grote plannen met de deelname aan de omgevingstafel.

Daarnaast heeft de commissie afgelopen jaar een groot aantal erfgoedplannen behandeld. Een voorbeeld is de restauratie en herontwikkeling van het Brinkmann Complex, waarin de balans werd gezocht tussen behoud van monumentale waarden en functionele eisen. In haar onafhankelijke adviesrol hecht de commissie grote waarde aan het regelmatige overleg met de gemeentelijke erfgoedafdeling.

In navolging van het beleid voor zonne-energie in het beschermd stadsgezicht en op monumenten ter aanvulling op de Nota Ruimtelijke Kwaliteit is MOOI Noord-Holland gevraagd om criteria op te stellen voor duurzame installaties. De commissie is positief over de proactieve houding van de gemeente bij het ruimtelijk inpassen van deze ontwikkelingen en de vertaling naar kwaliteitsbeleid. Er is gesproken over de mogelijkheid om het bestaande beleid te bundelen. Een gebundeld programma van het bestaande beleid zou de samenwerking tussen de commissie, ambtenaren en initiatiefnemers kunnen optimaliseren. De commissie wijst erop dat een dergelijk programma uitgebreid zou kunnen worden met beleid over hergebruik van materialen en de verduurzaming van erfgoed.

Overige aanbevelingen door de commissie
De commissie doet – vanuit haar ervaringen en inzichten – nog de volgende aanbevelingen:

• De AOK heeft in 2024 een groot aantal woningbouwplannen behandeld in Schalkwijk. Op enkele uitzonderingen na, zoals de Ceylonpoort en Elements, wordt meestal gekozen voor sloop-nieuwbouw. De commissie is ervan overtuigd dat herbestemming in veel gevallen mogelijk was geweest. Bovendien is de monumentale waarde van deze gebouwen vaak niet geïnventariseerd en wordt met behoud de klimaatimpact aanzienlijk verminderd. Wij adviseren daarom het behoud van bestaande gebouwen te stimuleren en verwijzen hiervoor naar de publicatie “Beter dan sloop” van Fred Feddes. Een aantal woningbouwcorporaties, Ymere en Pré Wonen, geven hierin al het goede voorbeeld.
• De AOK heeft ook dit jaar weer een groot aantal aanvragen in de Waarderpolder behandeld. Met uitzondering van enkele geslaagde voorbeelden, zoals Penta en AWZI, constateert zij dat er een gebrek aan kwaliteit en ambitie lijkt te zijn tegen de achtergrond van een grote verduurzamingsopgave. De commissie doet daarom nogmaals de oproep gedaan aan de gemeente om ruimtelijk beleid te ontwikkelen voor de gehele Waarderpolder. Hierbij ziet de commissie ook kansen om de openbare ruimte in het gebied te verbeteren om deze ook voor wandelaars en fietsers aantrekkelijker te maken.
• De AOK is positief over het opstarten van de omgevingstafel, een goed middel voor een integraal en vroegtijdig gesprek over grote bouwplannen. Het woongebouw op kavel 1F in Oostpoort laat zien dat het mogelijk is om in korte tijd tot een omgevingsvergunning te komen. Daarvoor is het is aanbevelingswaardig om een lid van de commissie aan te laten sluiten bij de omgevingstafel.
• Aanvragers van kleine/binnenplanse plannen vallen helaas nog steeds buiten de boot. De commissie hoopt dan ook op de snelle terugkeer van het vooroverleg zodat haar advies eerder in het vergunningsproces kan worden meegenomen. Dit komt de integraliteit van de advisering ten goede en voorkomt vertraging later in het proces.
• Naast kavel 1F in Oostpoort heeft de commissie in 2024 weinig houtbouwplannen behandeld. Wij vermoeden daarom dat de gemeente haar doelstelling van 20% houtbouw uit het Convenant Houtbouw (nog) niet heeft gehaald en adviseren om te onderzoeken of er obstakels zijn binnen de eigen organisatie of voor ontwikkelende partijen. Ook gaat de commissie graag in gesprek over de kwaliteitsadvisering van hout en andere biobased materialen.
• De AOK heeft kennis genomen van de bouw van een circulaire grondstoffenhub in lijn met de ambitie van de gemeente om in 2040 een circulaire stad te zijn. Inmiddels zijn ook de eerste circulaire bouwplannen aan de commissie voorgelegd, waaronder een scoutinggebouw en brug. De commissie merkt op dat het hergebruik van bouwmaterialen geen doel op zich mag zijn maar ook moet bijdragen aan een goede omgevingskwaliteit. Tegelijkertijd kijkt de commissie met een andere blik naar de esthetiek van deze materialen maar heeft behoefte aan afstemming met de gemeente. De Nota Ruimtelijke Kwaliteit biedt op dit moment namelijk onvoldoende houvast om deze plannen te beoordelen.
• De gemeente Haarlem was in 2024 de meeste versteende stad van Nederland. Ondanks goede initiatieven als deelname aan het NK tegelwippen en het uitdelen van gratis compost ziet de commissie meer mogelijkheden om hittestress en wateroverlast te verminderen zonder afbreuk te doen aan de waarden van het beschermd stadsgezicht. Zij verwijst hiervoor naar het historisch onderzoek naar het groen en de kades van de gemeente Leiden.
• In 2024 stonden wederom enkele belangrijke monumenten in de stad langer leeg dan een jaar, zoals de Verweyhal, woningen boven winkels en een aantal ruimtes in het stationsgebouw. De AOK adviseert tijdelijk gebruik te stimuleren om leegstand en verval te voorkomen. Een goed voorbeeld is de buurtcentrum Rasom aan de Anegang, ooit begonnen als opvanglocatie voor Oekraïense vluchtelingen in het oude V&D-pand.
• Met de intrede van De Omgevingswet werken gemeenten aan nieuw instrumentarium op het gebied van een goede omgevingskwaliteit. Uw commissieleden hebben al ervaring met het ontwikkelen van nieuwe, minder gedetailleerde en op maatschappelijke doelen gebaseerde kaders. Graag stellen we deze knowhow ter beschikking.

Tot slot
Met dit jaarverslag geven we inzicht in de manier waarop de Adviescommissie Omgevingskwaliteit (AOK) de hand van de geldende beleidskaders adviseert over goede omgevingskwaliteit binnen uw gemeente. Dit is een doel waar wij ons graag voor inzetten en aan bijdragen. We doen dat zoveel mogelijk in het openbaar en in dialoog met betrokkenen.

De plannen in dit jaarverslag zijn slechts een greep uit de vele uiteenlopende plannen waarover de commissie dit jaar heeft mogen adviseren. Wij nodigen u van harte uit om in 2025 (digitaal) bij ons binnen te lopen en zelf te ervaren hoe boeiend en genuanceerd de advisering over omgevingskwaliteit is.

Sloopwerkzaamheden voor de bouw van Schalkwijk fase 2. MOOI Noord-Holland

Muurschildering Schalkwijk Centrum door Ben Plummer. MOOI Noord-Holland