Dit jaarverslag biedt inzicht in de activiteiten van de Adviescommissie voor Ruimtelijke Kwaliteit in 2023 en onze inzet voor omgevingskwaliteit in uw gemeente. De gemeenteraad heeft ons opdracht gegeven om te adviseren volgens de gemeentelijke beleidskaders. Jaarlijks publiceren we dit verslag, niet alleen vanwege de wettelijke rapportageplicht, maar ook omdat we ons werk en de impact ervan graag belichten. Hierdoor kunnen we algemene informatie delen over de waarde van een goede omgevingskwaliteit en hoe dit wordt verankerd in het gemeentelijk beleid. Het jaarverslag geeft de gemeenteraad en anderen hopelijk inzicht in onze inspanningen voor een goede omgevingskwaliteit in de gemeente Haarlem.

Naast bespreking van bemensing, werkwijze en statistieken, illustreren we ons werk aan de hand van voorbeeldplannen, zowel klein als groot. Dit geeft de gemeenteraad inzicht in onze interacties met initiatiefnemers, ontwerpers en gemeenteambtenaren. Meestal leidt dit tot positieve adviezen, waarbij we de wensen van de initiatiefnemer zoveel mogelijk in evenwicht brengen met gemeentelijke beleidsdoelen.

De introductie van de Omgevingswet in 2024 betekent een nieuw tijdperk voor gemeenten. Gemeenten passen nieuwe instrumenten, kaders en processen toe. De noodzakelijke cultuurverandering die cruciaal werd gevonden voor een succesvolle introductie van de nieuwe wet is al geleidelijk op gang gekomen. De voorbereidingen om bestaande processen in het gemeentehuis te moderniseren, meer integraal naar plannen te kijken en ook de kwaliteit van de leefomgeving eerder bij planontwikkeling bespreekbaar te maken, zijn vrijwel overal vergevorderd. Hierbij zijn natuurlijk lokale verschillen te ontdekken die aansluiten op de gemeentelijke organisatie en werkwijze. Zo is in de gemeente Haarlem een regeling opgenomen in het omgevingsplan voor de bescherming van bouwhistorische waarden.

Het jaar 2023 stond voor ons en onze gemeentelijke collega’s in het teken van het instellingsbesluit dat de gemeenteraad heeft moeten nemen ter introductie van de nieuwe gemeentelijke adviescommissie onder de omgevingswet. Ook in uw gemeente is de instelling van de gemeentelijke adviescommissie als opvolger van de huidige commissie op tijd voltooid. In vrijwel alle gemeenten is ervoor gekozen om de commissie een bredere taakomschrijving te geven om een goede omgevingskwaliteit te bereiken. Op grond van de wet moeten enkele leden van de commissie monumentendeskundige zijn. Cultuurhistorische aspecten spelen een belangrijkere rol, en we hebben deskundigen op dat terrein opgenomen in de commissie, waar nodig doen we een beroep op bijzondere specialismen via MOOI Noord-Holland.

De gemeentelijke adviescommissie kan als onafhankelijk, deskundig en multidisciplinair team bijdragen aan de zorgvuldige afweging van publieke en private belangen en deze proberen zo goed mogelijk bij elkaar te brengen. Dit is fundamenteel anders dan de toetsende rol die commissies in het verleden hadden. Onder de Omgevingswet wordt het stellen van doelen belangrijker dan het voorschrijven van gedetailleerde regels. Hierbij is er meer behoefte aan een behulpzame constructieve vorm van adviseren, aan deskundige interpretatie van de spelregels en zorgvuldige inhoudelijke motivering. Hier ligt een belangrijke taak voor de onafhankelijke gemeentelijke adviescommissie.

Graag gaan uw adviseurs in de gemeentelijke adviescommissie de komende periode met u in gesprek over de inhoud van het kwaliteitsbeleid onder de Omgevingswet. Welke waarden en ambities staan centraal? Wat betekent dat voor de verschillende gebieden in de gemeente? In welke mate neemt de gemeente regie en wat wordt aan de mensen zelf overgelaten? Hoe landt dit in de nieuwe instrumenten als omgevingsvisie en omgevingsplan? De nieuwe vormgeving van het kwaliteitsbeleid onder de Omgevingswet is een omvangrijke opgave. Als commissie dragen we daar graag aan bij.

 ‘Het programma Mooi Nederland [stelt] ruimtelijke kwaliteit centraal bij de aanpak van maatschappelijke opgaven – op de korte en de lange termijn (2030, 2050 en 2100). Met het programma Mooi Nederland borg ik de belevingswaarde, gebruikswaarde én toekomstwaarde bij het ordenen van de ruimte. Door de grote vraagstukken in de toekomst te verkennen, deze samen te brengen in integrale toekomstbeelden en te vertalen naar concrete inrichtingsoplossingen op gebiedsniveau laten we zien hoe we ons land kunnen inrichten met toevoeging van ruimtelijke kwaliteit.’

Kamerbrief bij contourennotitie Nota Ruimte 6-10-2023 Hugo de Jonge, minister van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties

In oktober 2023 zond Minister De Jonge de Contourennotitie Nota Ruimte naar de Tweede Kamer, als voorbereiding op de nieuwe Nota Ruimte. Deze notitie belicht de urgente keuzes voor overheden op het gebied van energie, natuur, woningbouw, landbouw, economie en infrastructuur en geeft een eerste richting voor rechtvaardige verdeling van de ruimte.

De contourennotitie presenteert de visie en schetst globaal de inhoudelijke richting van de nieuwe Nota Ruimte. De kern van deze visie is ‘Heel Nederland’. Heel Nederland moet benut én recht gedaan worden om de schaarse ruimte rechtvaardig te verdelen, met behoud van ruimtelijke kwaliteit, ook voor toekomstige generaties. Ruimtelijke kwaliteit ontstaat door synergie tussen de herkomstwaarde, gebruikswaarde, belevingswaarde en toekomstwaarde van een plek of gebied.

Herkomstwaarde gaat over de ontstaansgeschiedenis en identiteit van een plek. Gebruikswaarde gaat over effectief, efficiënt en meervoudig ruimtegebruik. Belevingswaarde stelt schoonheid, eigenheid en onderscheidende kwaliteit centraal. Toekomstwaarde draait om duurzaam, aanpasbaar en robuust ingerichte ruimte. Ontwerp speelt een essentiële rol, niet alleen in strategische verkenningen maar ook in concrete plannen en uitvoering.

Net als voor brede welvaart geldt bij ruimtelijke kwaliteit dat de uitwerking van plek tot plek verschilt. De grote verscheidenheid binnen ons land, in landschappen en stedenschoon, maar ook tussen stad en open landschap, is een kwaliteit en heel belangrijk voor het vestigingsklimaat. Werken aan ruimtelijke kwaliteit is daarom ook werken aan versterken van onderscheidende gebiedskwaliteiten.

Koningshof door Van Egmond Architecten, Fotograaf MOOI

Bekijk hier de video van YUCONVR

De naam Fietsznfabriek verwijst naar de voormalige drukkerij en culturele broedplaats van Frans Fiets op een steenworp afstand van de Amsterdamse Poort. Het wooncomplex bestaat uit zes bouwblokken, waaronder de herbestemming van de drukkerij uit 1928 tot 20 sociale huurwoningen. De overige nieuwbouwblokken zijn georiënteerd op de Oostvest en de Dijkstraat. Het hart van het plan bestaat uit veertien hofwoningen met lamellen gevels en dubbelhoge erkers.

De commissie had vanaf het begin waardering voor de gedegen analyse en zorgvuldige uitwerking van de verschillende plannen. Er is meermaals gesproken over De Drie Pakhuizen aan de Oostvest. De commissie pleitte onder andere voor een meer pandsgewijze parcellering van de drie gebouwen om de massaliteit te verzachten. Dat heeft ertoe geleid dat de afzonderlijke rooilijnen iets zijn verschoven ten opzichte van elkaar, er meer differentiatie is aangebracht in de gevelindeling en de galerijontsluiting aan de achterzijde is komen te vervallen.

Verder is in overleg met de stedenbouwkundige van de gemeente het bouwvlak van De Herenhuizen naar het oosten verplaatst om de bijzondere zijgevel het van het aangrenzende ordepand zichtbaar te houden en de kwaliteit van de steeg te vergroten. Dat maakt het plan tot een geslaagde samenwerking tussen de architect, commissie en gemeente.

Het project Fietsznfabriek is de poort naar de historische binnenstad en daarmee ook de eerste kennismaking met het gezicht van Haarlem. Nadat de tender op kwaliteit gewonnen was zijn de zes verschillende blokken als individuele projecten verder uitgewerkt. Elk blok is vervolgens meerdere keren besproken met de ARK alvorens de omgevingsvergunning is aangevraagd. Dit heeft geleid tot zorgvuldig uitgedacht plan met verfijnde detaillering en materialisatie dat aansluit bij de Haarlemse schaalverhoudingen en geschiedenis.

– Matthijs Engele, Paul de Ruiter architects

Hofwoningen Fietsznfabriek. Paul de Ruiter architecten

Gevelbeeld Fietsznfabriek. Paul de Ruiter architecten

Vanaf de straat oogt de voormalige wasfabriek, aangewezen als gemeentelijk monument, kleiner dan het achterliggende ensemble uit 1921 maar de gevel van het poortgebouw aan het Zuider Buiten Spaarne verraadt de oorspronkelijke functie van stoom-, wasch- en strijkinrichting. Na wisselende bedrijfsfuncties raakte het gebouw in de jaren ’70 buiten gebruik. Sinds die tijd heeft het gebouw, met name het houtwerk, te lijden gehad aan achterstallig onderhoud.

In het voorgestelde ontwerp wordt het pand opgesplitst in drie woningen: een loftwoning aan de voorkant, een tussenwoning met twee verdiepingen en een eindwoning met twee verdiepingen. Alle woningen krijgen een aparte ingang. Het bouwvolume blijft nagenoeg hetzelfde, afgezien van het verwijderen van het niet-oorspronkelijke daklicht en het complex wordt verduurzaamd door middel van na-isolatie van het dak, de vloer en de gevels. Energie wordt opgewekt door pv-panelen en een warmtepomp.

De commissie was zeer positief over de hoge ambities ten aanzien van de verduurzaming en zorgvuldige omgang met de monumentale waarden van de initiatiefnemers, die verenigd zijn als mede-opdrachtgevers. Zij had begrip voor de noodzaak om de ramen en kozijnen te vervangen door replica’s maar heeft nog wel gevraagd om een proefstuk ter goedkeuring voor te leggen aan de afdeling erfgoed van de gemeente.

Luchtfoto 1930 met Edelweiss in geel. Bron: Noord-Hollands archief

Verbouwing Edelweiss vanuit de binnenplaats. Fotograaf Maarten van Dam

Aan de Robert Peereboomweg in de Waarderpolder verrijst Unity Haarlem: een bedrijfsverzamelgebouw van vier gestapelde verdiepingen met in totaal 70 zelfstandige units. De bedrijfsunits liggen aan de kopse zijden van de gevel. Daartussen bevindt zich een rondgang voor auto’s; elke bedrijfsruimte is met de auto bereikbaar. De plint van het gebouw bestaat uit halfsteens metselwerk in een donkere kleur en is voorzien van grote glaspuien. De buitengevel wordt uitgevoerd in verticale stalen gevelplaten (parelmoergrijs). Ter hoogte van de verkeersruimte in het midden van het gebouw zijn de gevelplaten geperforeerd ten behoeve van ventilatie en lichtinval. De gevel van de binnenwereld is uitgevoerd in een stalen gezette plaat met een andere kleur per verdieping.

De commissie heeft in totaal drie keer geadviseerd over het plan en de adviezen hadden met name betrekking op de geslotenheid van het gebouw in relatie tot de sociale veiligheid van de binnenwereld overdag en ‘s avonds. Zij verwees daarvoor ook naar de criteria in de Nota Ruimtelijke Kwaliteit ten aanzien van representativiteit en oriëntatie. Met enkele kleine aanpassingen is het plan aanzienlijk verbeterd en daarmee tot een uitnodigend en vriendelijk voorbeeld geworden voor de rest van de Waarderpolder.

Gevelbeeld bij dag. Engel architecten

Gevelbeeld in de avond. Engel architecten

De adviezen zijn openbaar en worden uitgebracht aan het college van B&W. In het jaar 2023 zijn vrijwel alle adviezen van de commissie overgenomen door het college van B&W.

In de gevels van de voormalige rechtbank in de Jansstraat 46, 48 en 59 zijn gevelroosters aangebracht ten behoeve van de ventilatie. Deze roosters zijn in een zeer laat stadium aangevraagd naar aanleiding van een voortschrijdend inzicht over de installatietechniek bij de bouwer. De monumentale gevels werden door de roosters aangetast, dus bracht de commissie een negatief advies uit; ook vanwege de precedentwerking. Het college heeft andere argumenten echter zwaarder laten wegen en is uiteindelijk van het AOK-advies afgeweken.

Gemandateerde advisering

Kleine plannen in beschermd stadsgezicht, kleine wijzigingen aan Orde 2 of monumenten, trends en plannen waar extra begeleiding gewenst werden ook dit jaar door het gemandateerde lid van de commissie behandeld. Dit jaar kreeg ze vanwege de grote hoeveelheid te beoordelen plannen assistentie van twee zeer ervaren adviseurs van Mooi Noord Holland, Paul Kramer en Egon Kuhlein.

Bij de gemandateerde kleine planbehandelingen ging dit jaar speciale aandacht uit naar bruggen, belangrijk voor de gehele ruimtelijke kwaliteit van Haarlem, waar een goed gesprek met alle betrokkenen het verschil kon maken.

De slagbomen en hekwerken rond deze bijzondere brug dienden te worden vernieuwd / verplaatst. De bestaande hekwerken en slagbomen vormden nu te veel een barrière waardoor onveilige situaties ontstaan. De AOK werd om advies gevraagd voor de nieuwe posities omdat de brug een belangrijk beeldbepalend monument is in de stad.

Echter zijn er vele andere partijen, zoals verkeer, erfgoed en havenmeesters die hun eigen eisen hadden voor de nieuwe posities van beide onderdelen. Omdat het AOK daar toch wat praktische bezwaren opriep, heeft de gemandateerde een gesprek geïnitieerd met alle partijen tegelijk. In korte tijd bleken er posities mogelijk te zijn die wél ieders goedkeuring kon krijgen en die tevens het aanzien van het monument niet zouden schaden. En passant werd daarom in dat overleg ook aandacht besteed aan een goede positie voor bewegwijzering, zandbakken en signing. Ook deze onderdelen beïnvloeden de aanblik en beleving van het monument.

Bovenstaande aanpak werd wederom toegepast bij de prinsenbrug, geen monument maar wél een belangrijke brug voor de gemeente. Het voorstel voor de sloop van een deel van de bestaande hekwerken werd, na overleg, omgezet in een enthousiaste waardering en hergebruik van deze hekwerken. Resulterend in een zowel veilig als duurzaam plan, mét behoud van goede omgevingskwaliteit.

Adviezen ruimtelijke plannen, kwaliteitsgesprekken, procesbegeleiding, beleidsontwikkeling
In 2023 is de commissie betrokken geweest bij verschillende ruimtelijke plannen, zoals het grootschalig onderhoud op meerdere plekken aan de Zuid Schalkwijkerweg en Veerpolder. Aanvankelijk waren de technische tekeningen niet goed te beoordelen en de commissie was bezorgd over de hoogte van de nieuwe damwanden. Op verzoek van de commissie is de impact op het beeld eerst beter inzichtelijk gemaakt, waarna zij heeft geadviseerd om dit zoveel mogelijk te verzachten door toepassing van natuurinclusieve maatregelen.

Ook heeft de commissie in 2023 geadviseerd over de locatiestudie naar zeven decentrale warmtehubs ten behoeve van corporatiewoningen. De warmtehubs krijgen de omvang van een gymzaal en zullen daarmee grote impact hebben op de openbare ruimte. De commissie heeft daarom onder andere geadviseerd om maximaal één aanrijroute mogelijk te maken. Aan de gemeente spreekt zij haar waardering uit voor het feit dat zij in een vroegtijdig stadium is betrokken en een anticiperende houding heeft ten opzichte van de energietransitie.

Bijzondere vermelding gaat tot slot uit naar het winnende ontwerp voor een drijvend havenkantoor met boothuis van Vlot Architecten. Het plan werd door de commissie vanaf het begin gezien als een aanwinst voor de stad. Tijdens de vergadering heeft zij nog aandacht gevraagd voor de publieke toegankelijkheid van het gebouw met behoud van de hoge mate van transparantie en doorzichten.

Ondersteunende activiteiten
De adviseurs van MOOI Noord-Holland doen meer dan hun werk in de gemeentelijke adviescommissies. Wij ondersteunen vrijwel alle gemeenten in Noord-Holland bij het behoud en de ontwikkeling van omgevingskwaliteit. Voor de gemeente Haarlem hebben wij de volgende ondersteunende activiteiten uitgevoerd:

• Procesbegeleiding: deelname aan regieteam Schalkwijk-Midden, Q-team mobiliteitshub Nieuw-Zuid, kwaliteitsteams Zuid-West, Zijlweg West en Spaarne Gasthuisbuurt.
• Beleidsontwikkeling: input leveren voor het nieuwe erfgoedbeleid

De Gravenstenenbrug gedeeltelijk ontmanteld. Fotograaf MOOI

Groot onderhoud aan de Zuid-Schalkwijkerweg. Fotograaf MOOI

Als onafhankelijk adviseur dragen wij bij aan een goede omgevingskwaliteit in uw gemeente. Die zorg delen we samen met de initiatiefnemers en met u. Elk jaar bespreken we tijdens een evaluatiegesprek met de portefeuillehouder de belangrijkste ontwikkelingen binnen uw gemeente en formuleren we aandachtspunten voor de toekomst. Op 3 juni 2024 vond dit jaarlijkse evaluatiegesprek plaats over het jaar 2023. De belangrijkste uitkomsten van dat gesprek zijn:

Onder de Omgevingswet is het nog belangrijker dat de commissie in een vroeg stadium betrokkenheid heeft bij ontwikkelingen in de stad. De commissie wordt goed betrokken bij de grote ontwikkelplannen zoals in Schalkwijk. Ook de rol van de leden in de supervisieteams is hiervoor een efficiënte vorm. Zij is verheugd dat de gemeente voornemens is het vooroverleg te herintroduceren, een goed middel voor middelgrote plannen waardoor aanvragers al in een voeg stadium bij de commissie kunnen aankloppen. Verder zijn enkele beleidsdocumenten besproken, zoals het nieuwe paraplubestemmingsplan, en hoe de afstemming tussen de beleidsdocumenten en tussen de commissie en de ambtenaren geoptimaliseerd kan worden. Ook is gesproken over het sturen op kwaliteit in de Waarderpolder, het terrassenbeleid en leegstand van monumenten.

Overige aanbevelingen door de commissie
De Adviescommissie Omgevingskwaliteit doet – vanuit haar ervaringen en inzichten – nog de volgende aanbevelingen:

• De AOK hoopt op een snelle invoering van het vooroverleg zodat haar advies eerder in het vergunningsproces kan worden meegenomen. Dit komt de integraliteit van de advisering ten goede en voorkomt vertraging later in het proces.
• De AOK heeft ook dit jaar weer een groot aantal aanvragen in de Waarderpolder behandeld. Daarbij constateert zij in sommige gevallen dat er een gebrek aan kwaliteit en ambitie lijkt te zijn tegen de achtergrond van een grote verduurzamingsopgave. De commissie doet daarom nogmaals de oproep gedaan aan de gemeente om ruimtelijk beleid te ontwikkelen voor de gehele Waarderpolder. Hierbij ziet de commissie ook kansen om de openbare ruimte in het gebied te verbeteren om deze ook voor wandelaars en fietsers aantrekkelijker te maken.
• De AOK onderschrijft het belang van het paraplubestemmingsplan, waarin de architectonische-, cultuurhistorische- en stedenbouwkundige waarden van het Ramplaankwartier beter worden beschermd.
• In 2023 stonden enkele belangrijke monumenten in de stad langer leeg dan een jaar, zoals de Kruisstraat 26 en een aantal ruimtes in het stationsgebouw. De AOK adviseert tijdelijk gebruik te stimuleren om leegstand en verval te voorkomen.
• De AOK adviseert de waarden van het beschermd stadsgezicht en orde-2 panden stevig te borgen in het (tijdelijke) omgevingsplan, zonder dat daarmee (her)ontwikkeling van deze panden wordt geblokkeerd of belemmerd. Het is belangrijk dat bij ontwikkelingen aan/rond orde-2 panden helder zorgvuldigheidseisen worden gesteld om de cultuurhistorische betekenis van deze panden voor de stad te waarborgen. De ervaring heeft geleerd dat deze waarden kwetsbaar zijn omdat deze panden geen monumentale status hebben.
• De AOK pleit voor een herziening van het ruime terrassenbeleid, omdat de publieke ruimte in de binnenstad hierdoor onder druk staat en alleen de betalende terras-gast van de openbare ruimte profiteert.
• De reclamenota is van 2013 en nogal gedateerd. Deze nota is gecombineerd met het uitstallingenbeleid waardoor het meer het karakter krijgt van een APV. Deels wordt daar in de NRK in voorzien, maar dit werkt verwarrend. In het centrumgebied verlopen de criteria door precedenten, een keer op nieuw vaststellen en prioriteiten geven biedt kans op een frisse start. Verder zijn er gebieden, zoals Schalkwijk en het Menno Simonszplein waar onduidelijkheid is over de criteria.
• Met de intrede van De Omgevingswet werken gemeenten aan nieuw instrumentarium op het gebied van een goede omgevingskwaliteit. Uw commissieleden hebben al ervaring met het ontwikkelen van nieuwe, minder gedetailleerde en op maatschappelijke doelen gebaseerde kaders. Graag stellen we deze knowhow ter beschikking.

Tot slot
Met dit jaarverslag geven we inzicht in de manier waarop de Adviescommissie Omgevingskwaliteit (AOK) de hand van de geldende beleidskaders adviseert over goede omgevingskwaliteit binnen uw gemeente. Dit is een doel waar wij ons graag voor inzetten en aan bijdragen. We doen dat zoveel mogelijk in het openbaar en in dialoog met betrokkenen.

De plannen in dit jaarverslag zijn slechts een greep uit de vele uiteenlopende plannen waarover de commissie dit jaar heeft mogen adviseren. Wij nodigen u van harte uit om in 2024 (digitaal) bij ons binnen te lopen en zelf te ervaren hoe boeiend en genuanceerd de advisering over omgevingskwaliteit is.

Nieuwbouw Jansweg-Parkstraat. Fotograaf MOOI