De Erfgoedcommissie van MOOI Noord-Holland werkt in opdracht van verschillende gemeenten in Noord-Holland en adviseert daarbij over bouwplannen voor monumenten en adviesaanvragen op het gebied van cultuurhistorie. Op basis van de door de gemeente vastgestelde beleidskaders draagt zij daarmee bij aan het behoud en de totstandkoming van een goed functionerende, aantrekkelijke en toekomstbestendige leefomgeving. De Erfgoedcommissie geeft onafhankelijke en deskundige adviezen, opgesteld op basis van een zorgvuldige afweging van cultuurhistorische waarden die bij een bouwplan in het geding kunnen komen. Dat is een eervolle opdracht, waar wij met onze adviseurs op een professionele manier aan werken. Met dit jaarverslag legt de Erfgoedcommissie verantwoording af aan de gemeenteraad over onze onafhankelijke advisering. We lichten niet alleen de werkwijze en de cijfers toe, maar we proberen vooral ook te beschrijven en illustreren wat het maatschappelijke effect is van onze inspanningen.

Eerder in de planontwikkeling

We hechten eraan te vermelden dat we in vrijwel alle gevallen in staat zijn om in één of meerdere besprekingen te komen tot een positieve advisering. Niet zelden wordt onze inbreng, ook door initiatiefnemers, zeer op prijs gesteld. Uiteraard lukt dit niet altijd.

De commissie waardeert het zeer dat in de afgelopen jaren het gesprek over omgevingskwaliteit, en de afstemming met stedenbouw en ruimtelijke ordening in een eerder stadium van de planontwikkeling op gang wordt gebracht. De komende periode staan er binnen de gemeente ook wat betreft de begeleiding van initiatieven grote veranderingen op stapel.

 

 

Adviseren en inspireren

De invoering van de Omgevingswet is aanstaande, en of deze nu op 1 januari 2023 wordt ingevoerd of niet, de voorbereidingen in uw en andere gemeenten zijn in volle gang. Of het nu gaat om de inrichting van de omgevingsvisie of om de geleidelijke voorbereidingen op de ombouw naar het omgevingsplan; duidelijk is dat dit voor de gemeente een flinke kluif is, zelfs als de gemeente besluit de meeste zaken beleidsneutraal over te zetten naar het tijdelijke omgevingsplan.

Het goede nieuws is dat de beoogde cultuurverandering, die voor de invoering van het nieuwe stelsel nodig zou zijn, langzaam maar zeker op gang komt. Dit heeft met name betrekking op een meer faciliterende inzet van de lokale overheid, die met een ‘ja mits’-houding zo constructief mogelijk aan de totstandkoming van plannen gaat werken. Adviseren en inspireren aan de voorkant komt in de plaats van louter toetsen achteraf.

Voor de monumentenadvisering doet uw gemeente op dit moment nog een beroep op onze MOOI Noord-Holland Erfgoedcommissie. Die erfgoedadvisering wordt straks overgeheveld naar de gemeentelijke adviescommissie. De MOOI Noord- Holland Erfgoedcommissie gaat dan binnen onze organisatie functioneren als het centrale orgaan dat de erfgoedadvisering in de gemeentelijke adviescommissies ondersteunt. De gemeentelijke adviescommissie kan – indien nodig – op deze manier altijd een beroep doen op één of meerdere erfgoedspecialisten, verenigd binnen de MOOI Noord-Holland Erfgoedcommissie.

De specialistische expertise van adviseurs van de centrale Erfgoedcommissie zal vanaf de inwerkingtreding van de Omgevingswet voor gemeenten breder inzetbaar zijn. Waar een paar gemeenten nog gebruik zal blijven maken van de Erfgoedcommissie in haar huidige adviesrol voor alle monumentenplannen, kunnen gemeenten en hun nieuwe gemeentelijke adviescommissies in de toekomst gebruik maken van de specialistische vakkennis binnen de Erfgoedcommissie. Op stedenbouwkundig en landschappelijk niveau, maar bijvoorbeeld ook op het gebied van verduurzaming (bouwfysica), ambachtswerk, erfinrichting en interieur. In het geval van omvangrijke of lastige monumentenplannen of bij plannen met bijvoorbeeld een werelderfgoed- of rijksmonumentale status kan de Erfgoedcommissie op verzoek in alle stadia van de planvorming direct advies aan de gemeente en de gemeentelijke adviescommissie leveren. Dit kan ook als klankbord tijdens een collegiaal overleg. De Erfgoedcommissie blijft daarnaast – net als nu – adviseren over zowel inhoudelijke als procedurele zaken, zoals het aanwijzen van monumenten.

Instellingsbesluit en verordening

Er is de afgelopen periode door de gemeente, samen met MOOI Noord-Holland, intensief gewerkt aan de voorbereiding op de nieuwe gemeentelijke adviescommissies. U heeft daar in de vorige jaarverslagen al uitgebreid over kunnen lezen. Voor de invoeringsdatum van de Omgevingswet moet de gemeenteraad deze commissie bij verordening instellen. Er is in de wet terecht een belangrijke plaats ingeruimd voor de cultuurhistorische aspecten. Daarnaast kiezen vrijwel alle gemeenten ervoor om de commissie een bredere taakomschrijving te geven om een goede omgevingskwaliteit te bereiken (zoals het in de wet is genoemd).

In de vast te stellen (erfgoed)verordening, gebaseerd op de modelverordening die door de VNG is uitgebracht, wordt, in lijn met de wensen van de Vereniging van Nederlandse Gemeenten en de Tweede Kamer, ingezet op een bredere, integrale, en meer vroegtijdige advisering. Hoe eerder de betrokkenheid van de commissie, hoe constructiever haar advies wordt ervaren. De advisering zal meer oplossingsgericht zijn en daarbij meer voelen als ondersteunend.

VNG handreiking

In de VNG handreiking is het volgende schema opgenomen waarin wordt geïllustreerd in welke fasen de advisering kan plaatsvinden. Veel van de advisering is de laatste jaren geleidelijk verschoven van het beoordelingsgerichte (toetsende) aan het eind – in de donkerblauwe kolom – naar meer opgave- en ontwerpgerichte advisering – in de lichtblauwe kolommen.

Kennis maken

De nieuwe gemeenteraad zal in 2022 de gemeentelijke adviescommissie instellen. Wellicht een mooie gelegenheid om met de adviseurs in deze commissie kennis te maken. Bijvoorbeeld via een bezoek aan de vergadering of een werkbezoek aan één of meer inspirerende locaties.

Arie Keppler Prijs 2022

In het komende jaar vragen we ook uw aandacht voor de Arie Keppler Prijs 2022, dé Noord-Hollandse prijs voor omgevingskwaliteit. Hopelijk mochten we ook uit uw gemeente inzendingen voor deze editie ontvangen.

Door Nico Zimmermann

Dat de ooit door paarden voortgetrokken en later geëlektrificeerde tram over het voormalige tramtracé tussen Castricum en ziekenhuiscomplex Duin en Bosch reed, is alleen nog in herinnering te roepen door de bescheiden tramremise uit 1914 die zich achter het verdwenen administratiegebouw aan het spoor bevond. Dat was de belangrijkste reden in 2004 voor de rijksmonumentale status. Dat het bescheiden gebouw diende voor het stallen van een tramstel, was door het ontbreken van de oorspronkelijke hoge deuren helaas niet meer af te lezen.

Het plan voor restauratie en nieuwbouw laat zich lezen als een vanzelfsprekend ensemble dat in verschillende tijdsperiodes is ontstaan, een eenheid in verscheidenheid. Belangrijke voorwaarde voor dat resultaat was dat een groot deel van het woonprogramma ondergronds moest worden gerealiseerd. Door de sloop van de zijuitbouw en het terugbrengen van de kenmerkende hoge deuren, kon het oorspronkelijke beeld van de remise bewaard blijven – wat nog versterkt is door het terugplaatsen van twee korte rails profielen onder de nieuwe hoge deuren.

De gekozen architectonische taal van de nieuwe aanbouw is die van een hedendaags landelijke soberheid in een abstracte detaillering, die recht doet aan de hoofdrol voor het monument in ambachtelijk traditionele stijl. Door de kenmerkende zadeldakvorm in de nieuwbouw te herhalen, de aansluiting bij het monumentale deel zo transparant mogelijk vorm te gegeven en het eind met de kap gesloten te houden krijgt het ensemble een vanzelfsprekende verwantschap.

Dit plan, waarvoor lang de tijd is genomen en waaraan de gemeente heeft willen meewerken door ondergronds bouwen en zo een bescheiden bouwhoogte mogelijk te maken, bevestigde dat opdrachtgevers die zich over erfgoed ontfermen en een kundig ontwerper kiezen, kan leiden tot de gewenste afstemming van de hedendaagse woonwensen op de beschermingswaardige delen van een monument.

 

 

 

Kerken zijn door hun prominente aanwezigheid en hun bijzondere architectonische uitstraling een ankerplaats in onze samenleving. In Nederland gaat het om meer dan 7000 gebedshuizen; kerken, synagogen, moskeeën en tempels. Daarmee zijn wij binnen Europa het land met de hoogste kerkdichtheden per aantal inwoners. Nu de ontkerkelijking in ons land meer en meer toeneemt is het noodzakelijk de consequenties hiervan onder ogen te zien. Niet alle kerken zullen de komende jaren uit de eredienst worden onttrokken, dus het is van belang dat ook de Noord-Hollandse gemeenten middels het opstellen van een kerkenvisie nadenken hoe zij met deze veranderingen willen omgaan, welke ontwikkelingen zij daarbij wil ondersteunen en te onderzoeken welke nevenfuncties en herbestemmingen mogelijk en wenselijk zouden zijn.

Door inzet van verschillende partijen hebben inmiddels circa 1500 gebedshuizen een nieuwe functie gekregen, vaak met een meervoudige functie. Ook de afgelopen twee jaar behandelde de Erfgoedcommissie een aantal uitbreidings- en herbestemmingsopgaven. Daarbij ging het om wijzigingen aan het interieur van kerken, aanbouwen of bijgebouwen. Voorbeelden hiervan zijn de planaanvragen voor Hoogstraat 18 in Purmerend, Breedstraat 40 in Enkhuizen en Wadway 30 in Opmeer. Vanuit de Erfgoedcommissie hebben wij deze aanvragers geadviseerd het nieuwe programma zo goed mogelijk af te stemmen op de monumentale waarden van het pand en daarbij de karakteristieken van de kerk, zoals de ruimtelijkheid en de bijzondere detaillering en interieuronderdelen altijd als uitgangspunt te nemen voor hun plannen.

 

 

 

De adviezen zijn openbaar en worden uitgebracht aan het college van B&W. In het jaar 2020 en 2021 zijn voor zover bekend alle adviezen van de commissie overgenomen door het college van B&W.

Boerderij Cronenburg (of Kronenburg) aan de Heemstederweg 1 in Castricum maakt onderdeel uit van het provinciaal monument ‘Terrein Kronenburg’, samen met de archeologische resten van een kasteel, sporen van vroege bewoning en een deel van de gracht van het kasteel. De boerderij ligt vrij in het landschap, ten zuidwesten van het kasteelterrein, waarvan alleen een deel van de omringende gracht nog herkenbaar is. Het huidige bouwvolume van de boerderij is gefaseerd tot stand gekomen, zoals blijkt uit bouwhistorische onderzoek. De oorsprong van de stolpboerderij met dubbel vierkant is uit de zeventiende eeuw en heeft aanpassingen ondergaan in de achttiende en negentiende eeuw.

In 2020 werd door de ontwerper en aanvragers in vooroverleg een eerste plan aan de commissie voorgelegd. Aangezien de boerderij in zeer slechte staat verkeerd, betrof het plan het realiseren van drie appartementen om het onderhoud en de restauratie van buitengevels en vierkant-constructie (en waar mogelijk kapconstructie) te kunnen bekostigen. Daartoe worden in het plan zowel wijzigingen in de gevels en dakvlakken, als in het interieur van het provinciaal monument voorgesteld. De commissie sprak haar waardering uit voor het plan om het vervallen provinciaal monument te herstellen. Tevens achtte zij het plan voor het splitsen van de stolp in drie wooneenheden, vanwege de grootte als stolp met dubbel vierkant voorstelbaar, mits de in het bouwhistorisch onderzoek genoemde monumentale waarden als basis dienen voor de verdere uitwerking daarvan.

Zij wees er ook op dat het een omvangrijk plan betrof, dat juist in de verdere uitwerking nog te veel vragen oproept. Om die reden vroeg zij om aanvullende informatie aan te leveren over de staat van het monument, waaronder het bouwtechnische rapport/het rapport van de Monumentenwacht en het advies van de provincie Noord-Holland ten aanzien van het plan. Zij stelde tevens voor om met de betrokkenen een bezoek te brengen op locatie om de situatie beter te kunnen beoordelen.

Een delegatie van de Erfgoedcommissie is in 2021op locatiebezoek geweest om met de erfgoedambtenaren van de gemeente Castricum en de eigenaren de situatie te beoordelen. Na afloop van het bezoek werd geconcludeerd dat  herbestemming van de stolp naar drie appartementen met behoud van de aanwezige monumentale waarden zoals voorgesteld mogelijk werd geacht. Het plan zal op basis van het advies van de commissie worden aangepast en in overleg met alle betrokken  voor de tweede keer in vooroverleg aan de Erfgoedcommissie voorgelegd worden.

 

Boerderij Cronenburg Heemstederweg 1, Castricum – gemeente Castricum.  Beeld: MOOI Noord-Holland.

 

 

 

Adviezen ruimtelijke plannen, kwaliteitsgesprekken, procesbegeleiding, beleidsontwikkeling

De Erfgoedcommissie behandelde afgelopen jaren drie opvallende initiatieven in de Beemster met eenzelfde doel. Het toevoegen van nieuwe faciliteiten gericht op de verschillende bezoekers aan het erfgoed in het (dorps)hart van de Beemster. De rijksmonumenten en de plannen zelf zijn heel verschillend van elkaar: het publiekstoegankelijk maken van de kerktoren van de Hervormde kerk naar het ontwerp van Hendrick de Keyser (Middenweg 148), het uitbreiden van de voormalige pastorie uit 1665 (Middenweg 178) met een nieuwe ontvangst- en presentatieruimte voor het Betje Wolff Museum en het realiseren van een nieuw bezoekerscentrum naast de stolp en het woonhuis uit 1877; oorspronkelijk de burgemeesterswoning, nu een VVV, informatiecentrum voor het Werelderfgoed Droogmakerij De Beemster en het Agrarisch museum ‘Westerhem’.

Steeds vaker gaat de voltallige Erfgoedcommissie – of een afgevaardigde specialist namens de Erfgoedcommissie – op locatie in gesprek met de initiatiefnemers en betrokken instanties. Bij alle drie de plannen aan de Middenweg was sprake van een uitgebreide planbehandeling, waarbij de adviseurs van de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, de beleidsmedewerker en plantoelichter erfgoed van de gemeente Beemster-Purmerend, de architect en aanvrager en andere belanghebbenden een bezoek op locatie brachten om in vooroverleg met elkaar de wensen en (on)mogelijkheden te bespreken. Deze vorm zorgt in een tijdperk waarin ook het digitale vergaderen zich als nieuwe werkvorm is gaan ontwikkelen, voor een waardevol planbehandelingsproces. Door vanaf het begin met alle direct betrokken partijen aan tafel te zitten, kunnen de plannen eerder en meer geleidelijk worden uitgewerkt om zo naar een definitief ontwerp toe te werken. Doordat het maken van een goede afweging voor het behoud van de monumentale waarden daarbij steeds als uitgangspunt wordt genomen, leidt deze procesvorm van advisering tot een snelle afhandeling van de uiteindelijk omgevingsvergunningaanvraag.

 

 

 

Bijzonder advies door Marcel Heijmans

Middenweg 192A, Middenbeemster

De Erfgoedcommissie werd in 2020 en 2021 meerder keren gevraagd om over zienswijzen te adviseren. Een mooi voorbeeld hiervan is de adviesvraag van de gemeente Beemster over een ingediende zienswijze met betrekking tot een plangebied aan de Middenweg 192A in Middenbeemster. Het plan betrof het realiseren van een loods en depots bij een bestaand agrarisch (hulp)bedrijf. Het ging hier om een planologische procedure, waarbij de raad van Beemster gevraagd werd om deze ontwikkeling mogelijk maken.

Nadat het plan ter inzage had gelegen, werd een door een inwoner een zienswijze ingediend. De reclamant stelde dat het industriële karakter van het erf/het bedrijf (loodsen, schuifhek, niet agrarische functies) sterk afbreuk zou doen aan het ensemble van de rijksmonumentale stolpboerderijen De Grote Bijenkorf, De Kleine Bijenkorf, De Lepelaar en De Eenhoorn.

De gemeente vroeg de Erfgoedcommissie om die reden te adviseren over de vraag of het plan voor het realiseren van de bedrijfsgebouwen inderdaad afbreuk zou doen aan het ensemble van de rijksmonumentale stolpboerderijen in de (nabije) omgeving.

Commissielid Marcel Heijmans bestudeerde als afgevaardigde van de Erfgoedcommissie het plan en onderzocht de situatie ter plekke. Hij concludeert dat, gelet op de huidig (gegroeide) situatie niet kon worden gesteld dat de uitbreiding op het achtererf van Middenweg 192A een onevenredige aantasting tot gevolg zou hebben voor de nog aanwezige ensemblewerking tussen de drie boerenerven De Kleine Bijenkorf, De Lepelaar en De Eenhoorn en dat de relatie tussen deze drie boerderijen en het boerenerf De Groote Bijenkorf, niet onevenredig verder zou worden geschaad. De Erfgoedcommissie adviseerde om die reden dat de nieuwe bebouwing, gezien de grote afstand, geen nadelige invloed zou hebben op de gebouwde rijksmonumenten.

 

 

 

Als onafhankelijk adviseur dragen wij bij aan een goede omgevingskwaliteit in uw gemeente. Die zorg delen we samen met de initiatiefnemers en met u. Elk jaar vatten wij de belangrijkste ontwikkelingen binnen Noord-Holland samen en formuleren we aandachtspunten voor de toekomst. De belangrijkste aandachtspunten zijn:

• [….] Minimaal één concrete aanbeveling van de commissie zelf, maar liever meer!!
• In het nieuwe gemeentelijke instrumentarium en met name in de omgevingsvisie en het omgevingsplan worden nieuwe kaders, doelen en regels ontwikkeld. Uw commissieleden – onze adviseurs – worden graag betrokken bij de ontwikkeling van deze kaders. We hebben inmiddels ruime ervaring opgedaan bij het ontwikkelen van nieuwe minder gedetailleerde en op maatschappelijke doelen en rendement gebaseerde kaders. Deze knowhow stellen we graag ter beschikking.
• Vóór de invoeringsdatum van de Omgevingswet zal de gemeenteraad een gemeentelijke adviescommissie moeten instellen. Deze gemeentelijke adviescommissie zal de opvolger worden van de bestaande adviescommissies voor welstand en monumenten. Wij kunnen ons voorstellen dat deze commissie voorlopig min of meer dezelfde taakomschrijving meekrijgt als de voorgaande commissie, ook omdat veel van het huidige beleid ook min of meer beleidsneutraal wordt overgezet. Toch raden wij u aan de inzet op een vroegtijdige en brede advisering verder door te zetten.
• Bovendien zien wij dat er belangrijke aspecten kunnen meeliften bij de advisering. Een belangrijke factor voor ruimtelijke kwaliteit is de toekomstwaarde. Het belang hiervan zal de komende jaren uiting krijgen in een grotere aandacht voor duurzaamheid, biodiversiteit, klimaatadaptatie, natuur inclusief bouwen, respect voor landschap, water en bodem, en op het sociale vlak toename van de aandacht voor participatie en kansengelijkheid. Het zijn onderwerpen die onze adviseurs zich als specialisten eigen maken om als vanzelfsprekend bij de advisering te betrekken.
• Er speelt op dit moment veel als het gaat om de verankering van erfgoed in het toekomstige omgevingsbeleid en dit vergt veel van de erfgoedspecialisten bij gemeenten. Onze ervaring is dat er op veel plekken tekort aan capaciteit is. Bovendien is menskracht moeilijk te vinden. Met het Steunpunt Monumenten & Archeologie Noord-Holland proberen we waar het kan binnen bepaalde grenzen ondersteuning te bieden. Laat vooral weten wanneer hulp gewenst is.

 

Tot slot

Met dit jaarverslag geven we inzicht in de manier waarop de Erfgoedcommissie aan de hand van de geldende beleidskaders adviseert over goede omgevingskwaliteit binnen uw gemeente. Dit is een doel waar wij ons graag voor inzetten en aan bijdragen. We doen dat zoveel mogelijk in het openbaar en in dialoog met betrokkenen.

De plannen in dit jaarverslag zijn slechts een greep uit de vele uiteenlopende plannen waarover de commissie dit jaar heeft mogen adviseren. Wij nodigen u van harte uit om in 2022 (digitaal) bij ons binnen te lopen en zelf te ervaren hoe boeiend en genuanceerd de advisering over omgevingskwaliteit is.