Dit jaarverslag biedt inzicht in de activiteiten van de Welstands- en Monumentencommissie in 2023 en onze inzet voor omgevingskwaliteit in uw gemeente. De gemeenteraad heeft ons opdracht gegeven om te adviseren volgens de gemeentelijke beleidskaders. Jaarlijks publiceren we dit verslag, niet alleen vanwege de wettelijke rapportageplicht, maar ook omdat we ons werk en de impact ervan graag belichten. Hierdoor kunnen we algemene informatie delen over de waarde van een goede omgevingskwaliteit en hoe dit wordt verankerd in het gemeentelijk beleid. Het jaarverslag geeft de gemeenteraad en anderen hopelijk inzicht in onze inspanningen voor een goede omgevingskwaliteit in de gemeente Edam-Volendam.

Naast bespreking van bemensing, werkwijze en statistieken, illustreren we ons werk aan de hand van voorbeeldplannen, zowel klein als groot. Dit geeft de gemeenteraad inzicht in onze interacties met initiatiefnemers, ontwerpers en gemeenteambtenaren. Meestal leidt dit tot positieve adviezen, waarbij we de wensen van de initiatiefnemer zoveel mogelijk in evenwicht brengen met gemeentelijke beleidsdoelen.

De introductie van de Omgevingswet in 2024 betekent een nieuw tijdperk voor gemeenten. Gemeenten passen nieuwe instrumenten, kaders en processen toe. De noodzakelijke cultuurverandering die cruciaal werd gevonden voor een succesvolle introductie van de nieuwe wet is al geleidelijk op gang gekomen. De voorbereidingen om bestaande processen in het gemeentehuis te moderniseren, meer integraal naar plannen te kijken en ook de kwaliteit van de leefomgeving eerder bij planontwikkeling bespreekbaar te maken, zijn vrijwel overal vergevorderd. Hierbij zijn natuurlijk lokale verschillen te ontdekken die aansluiten op de gemeentelijke organisatie en werkwijze.

Het jaar 2023 stond voor ons en onze gemeentelijke collega’s in het teken van het instellingsbesluit dat de gemeenteraad heeft moeten nemen ter introductie van de nieuwe gemeentelijke adviescommissie onder de omgevingswet. Ook in uw gemeente is de instelling van de gemeentelijke adviescommissie als opvolger van de huidige commissie op tijd voltooid. In vrijwel alle gemeenten is ervoor gekozen om de commissie een bredere taakomschrijving te geven om een goede omgevingskwaliteit te bereiken. Op grond van de wet moeten enkele leden van de commissie monumentendeskundige zijn. Cultuurhistorische aspecten spelen een belangrijkere rol, en we hebben deskundigen op dat terrein opgenomen in de commissie, waar nodig doen we een beroep op bijzondere specialismen via MOOI Noord-Holland.

De gemeentelijke adviescommissie kan als onafhankelijk, deskundig en multidisciplinair team bijdragen aan de zorgvuldige afweging van publieke en private belangen en deze proberen zo goed mogelijk bij elkaar te brengen. Dit is fundamenteel anders dan de toetsende rol die commissies in het verleden hadden. Onder de Omgevingswet wordt het stellen van doelen belangrijker dan het voorschrijven van gedetailleerde regels. Hierbij is er meer behoefte aan een behulpzame constructieve vorm van adviseren, aan deskundige interpretatie van de spelregels en zorgvuldige inhoudelijke motivering. Hier ligt een belangrijke taak voor de onafhankelijke gemeentelijke adviescommissie.

Graag gaan uw adviseurs in de gemeentelijke adviescommissie de komende periode met u in gesprek over de inhoud van het kwaliteitsbeleid onder de Omgevingswet. Welke waarden en ambities staan centraal. Wat betekent dat voor de verschillende gebieden in de gemeente? In welke mate neemt de gemeente regie en wat wordt aan de mensen zelf overgelaten. Hoe landt dit in de nieuwe instrumenten als omgevingsvisie en omgevingsplan. De nieuwe vormgeving van het kwaliteitsbeleid onder de Omgevingswet is een omvangrijke opgave. Als commissie dragen we daar graag aan bij.

 ‘Tegelijkertijd stelt het programma Mooi Nederland ruimtelijke kwaliteit centraal bij de aanpak van maatschappelijke opgaven – op de korte en de lange termijn (2030, 2050 en 2100). Met het programma Mooi Nederland borg ik de belevingswaarde, gebruikswaarde én toekomstwaarde bij het ordenen van de ruimte. Door de grote vraagstukken in de toekomst te verkennen, deze samen te brengen in integrale toekomstbeelden en te vertalen naar concrete inrichtingsoplossingen op gebiedsniveau laten we zien hoe we ons land kunnen inrichten met toevoeging van ruimtelijke kwaliteit.’

Kamerbrief bij contourennotitie Nota Ruimte 6-10-2023 Hugo de Jonge, minister van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties

 

In oktober 2023 zond Minister De Jonge de Contourennotitie Nota Ruimte naar de Tweede Kamer, als voorbereiding op de nieuwe Nota Ruimte. Deze notitie belicht de urgente keuzes voor overheden op het gebied van energie, natuur, woningbouw, landbouw, economie en infrastructuur en geeft een eerste richting voor rechtvaardige verdeling van de ruimte.

De contourennotitie presenteert de visie en schetst globaal de inhoudelijke richting van de nieuwe Nota Ruimte. De kern van deze visie is ‘Heel Nederland’. Heel Nederland moet benut én recht gedaan worden om de schaarse ruimte rechtvaardig te verdelen, met behoud van ruimtelijke kwaliteit, ook voor toekomstige generaties. Ruimtelijke kwaliteit ontstaat door synergie tussen de herkomstwaarde, gebruikswaarde, belevingswaarde en toekomstwaarde van een plek of gebied.

Herkomstwaarde gaat over de ontstaansgeschiedenis en identiteit van een plek in beeld. Gebruikswaarde gaat over effectief, efficiënt en meervoudig ruimtegebruik. Belevingswaarde stelt schoonheid, eigenheid en onderscheidende kwaliteit centraal. Toekomstwaarde draait om duurzaam, aanpasbaar en robuust ingerichte ruimte. Ontwerp speelt een essentiële rol, niet alleen in strategische verkenningen maar ook in concrete plannen en uitvoering.

Net als voor brede welvaart geldt bij ruimtelijke kwaliteit dat de uitwerking van plek tot plek verschilt. De grote verscheidenheid binnen ons land, in landschappen en stedenschoon, maar ook tussen stad en open landschap, is een kwaliteit en heel belangrijk voor het vestigingsklimaat. Werken aan ruimtelijke kwaliteit is daarom ook werken aan versterken van onderscheidende gebiedskwaliteiten.

Kathammerstraat. Gemeente Edam-Volendam

Het tandheelkundig centrum in Volendam uit de jaren negentig van de twintigste eeuw is toe aan vernieuwing en verduurzaming. Het voorstel is om de interne indeling volledig te wijzigen en het gebouw aan de buitenzijde te isoleren, bekleden met houten delen en de gevelindeling meer horizontaal en eigentijds te maken.

De commissie heeft een locatiebezoek gebracht om de bestaande stedenbouwkundige structuur en de bebouwde omgeving tot zich te nemen en kwam tot de conclusie dat bij het bestaande gebouw destijds juist naar middelen is gezocht om aansluiting te zoeken bij de enigszins versnipperde omgeving en de omringende bebouwing, bestaande uit gemetselde gevels met een verticale geleding. Daarentegen onderscheidt het voorgestelde ontwerp zich van de omgeving door de houten gevelbekleding met een horizontale geleding. Hierdoor presenteert het gebouw zich meer als een object dat weinig lijkt te reageren op zijn omgeving. De commissie vraagt kennis te nemen van de typisch Volendamse architectuur en deze als inspiratie te gebruiken in het nieuwe ontwerp.

Aan de ontwerper werden visualisaties gevraagd om de commissie ervan te overtuigen dat het nieuwe ontwerp passend is in de omgeving. Tevens adviseerde de commissie om de groenzone rond het gebouw mee te ontwerpen, de geleding van het gebouw aan te passen en door middel van het kleur- en materiaalgebruik aan te sluiten op het Volendamse. Uiteindelijk kon de commissie akkoord gaan met een hedendaags vormgegeven paviljoenachtig gebouw, ook vanwege de bijzondere functie in de groenzone tussen de Julianaweg en het stadion. In dit gebied bevindt zich al een diversiteit aan functies met variëteit in architectuur. De kleurstelling groen-wit refereert op een subtiele, hedendaagse manier aan het kleurenpalet van Volendam.

Maquette. MOOI Noord-Holland

Eerste ontwerp. Van de Looi van Aken Architecten

Tussentijds ontwerp. Van de Looi Van Aken Architecten

In november 2017 verwoestte een grote brand vijf panden aan de Hoogstraat. Met het ontwerp voor de nieuwbouw op deze locatie wordt getracht een gevarieerd beeld te maken door parcellering in eveneens vijf woningen. In vorm, detaillering, kleur- en materiaalgebruik wordt zoveel mogelijk diversiteit gezocht.

Bij de eerste ontwerpen miste de commissie een analyse van de bestaande Edamse context en de vertaling daarvan naar het ontwerp. De nieuwe ontwikkeling dient goed aan te sluiten bij het historische stadsgezicht van Edam. Daarbij is het van belang dat de beeldbepalende karakteristieken van de bestaande bebouwing en de structuur van Edam worden vertaald in het nieuwe plan. Het gaat om een afwisselend gevelbeeld, dansend silhouet, verschil in korrelgrootte en de variatie in bouwhoogte.

Na meerdere overleggen met de architect wordt er een plan voorgelegd dat naar de mening van de commissie passend is op deze locatie en goed aansluit op de Edamse context. In dit definitieve plan is sprake van verspringende hoogte van gevelopeningen, goede roedenverdeling, variatie in kleur en vormgeving van de voordeuren en solitaire puien in de onderbouw. Ook de kleur, het metselverband en het formaat van de baksteen en het voegwerk is nu in balans. Dit alles om de eigenheid per pand te accentueren en daarmee tegemoet te komen aan de karakteristieken van de historische kern van Edam.

Het beoordelen van de baksteenmonsters. MOOI Noord-Holland

Het definitieve ontwerp met daarbij het voorstel voor de bakstenen. W3 Architecten

Op een voormalig kaaspakhuis dat is aangewezen als rijksmonument worden zonnepanelen geplaatst. Het pand is niet gelegen binnen een beschermd dorpsgezicht en op daken van panden (zonder beschermde status) zoals het naastgelegen pand mogen zonder vergunning zonnepanelen worden geplaatst. Uitgangspunt van het gemeentelijk beleid is om ook in beschermde situaties het plaatsen van zonnepanelen mogelijk te maken, onder voorwaarde dat de belevingswaarde van de openbare ruimte en de cultuurhistorische waarde van individuele panden zo min mogelijk wordt aangetast. Daarbij is het van belang dat de zonnepanelen niet geplaatst worden op een dakvlak dat bepalend is voor de beleving van de openbare ruimte.

Gelet op de omgeving waar al veel zonnepanelen voorkomen en gelet op het feit dat er geen alternatieven zijn voor plaatsing in de tuin of op een bijgebouw, acht de commissie het plaatsen van zonnepanelen op dit pand voorstelbaar. Wel geeft de commissie aan dat het gesloten dak één van de karakteristieke onderdelen is van het kaaspakhuis en daarmee een belangrijke monumentale waarde vertegenwoordigt. Om die reden wordt geadviseerd om de contour van het dak zoveel mogelijk herkenbaar te houden en het bovenste deel van het dakvlak vrij te houden van zonnepanelen.

Het gepresenteerde legplan van de zonnepanelen. Architectenburo J.J.M. Konijn

De adviezen zijn openbaar en worden uitgebracht aan het college van B&W. In het jaar 2023 zijn alle adviezen van de commissie overgenomen door het college van B&W.

Effect van welstand aan de Julianalaan in Volendam. Het bestaande pand op de hoek van de Julianaweg en de Beukenlaan wordt gesloopt en vervangen door nieuwbouw. In het ontwerp wordt het bouwblok aan de Julianaweg beëindigd door op de hoek een kopgebouw te maken. Zowel in compositie als in materiaalgebruik wordt de architectuur aan de Julianaweg voortgezet. In eerste instantie is het voor de commissie niet duidelijk aan welke architectuur wordt gerefereerd en hoe wordt aangesloten op de verschillende straatwanden. Het zou volgens de commissie dan ook sterker zijn als de rij in de Beukenlaan een voortzetting krijgt en beëindigd wordt in een eigen architectuurtaal en de Julianaweg ook op een eigen manier beëindigd wordt. Daarop wordt het plan aangepast met een duidelijk onderscheid tussen de gevelwand aan de Julianaweg en de Beukenlaan waarbij de gevelwand aan de Julianaweg duidelijk wordt beëindigd door een stevig gemetselde gevel op de hoek. De gevelwand langs de Beukenlaan heeft meer een eigen gezicht gekregen.

Eerste plan. Studio S3

Laatste plan. Studio S3

Adviezen ruimtelijke plannen, kwaliteitsgesprekken, procesbegeleiding, beleidsontwikkeling
In 2023 is de commissie betrokken geweest bij meerdere ruimtelijke plannen, zoals het vervangen van de steiger langs de Zeevangszeedijk bij Edam en het plaatsen van informatieborden langs de nieuwe wandelroute ‘het Burgerpad’.

De bestaande steiger (remmingwerk) langs de Zeevangszeedijk is gemaakt van hout en is volledig vergaan. Het nieuwe remmingwerk zal worden uitgevoerd in stalen buispalen met horizontale wrijfgordingen. Voor het dek wordt hout of houtcomposiet voorgesteld. De commissie spreekt van een bijzondere locatie met grote betekenis en zou graag zien dat er meer onderzoek wordt gedaan naar de context. In het bestaande beeld is een verticale geleding aanwezig, het nieuwe beeld is volledig horizontaal geleed. Geadviseerd wordt om de bestaande plasticiteit en structuur niet verloren te laten gaan. Een aangepast plan toont het verticale lijnenspel dat recht doet aan de bestaande situatie. De nieuwe steiger wordt daarmee een aanwinst voor de haven.

De nieuwe steiger aan de Zeevangszeedijk. Gemeente Edam-Volendam

Vanuit een burgerinitiatief wordt voorgesteld om een wandelroute door de oude kom van Volendam te realiseren, deze wandelroute ‘Het Burgerpad’ genaamd wordt gemarkeerd door informatieborden waarop de geschiedenis van Volendam wordt verteld. Een delegatie van de commissie heeft de wandeling gelopen en de locaties van de informatieborden ter plekke beoordeeld. De commissie spreekt haar waardering uit voor dit initiatief.

Visualisatie toekomstige situatie informatiebord. Wijkraad Oude Kom Volendam

Ondersteunende activiteiten
De adviseurs van MOOI Noord-Holland doen meer dan hun werk in de gemeentelijke adviescommissies. Wij ondersteunen vrijwel alle gemeenten in Noord-Holland bij het behoud en de ontwikkeling van omgevingskwaliteit. Voor Edam-Volendam hebben wij de volgende ondersteunende activiteiten uitgevoerd:

• In het kader van zonnepanelen werkt de gemeente Edam-Volendam aan een waarderingskaart van de beschermde gebieden waarin staat opgenomen waar zonnepanelen geplaatst zouden kunnen worden en waar niet. Een delegatie van de commissie heeft samen met de gemeente een wandeling gemaakt door de beschermde gebieden om de locaties te beoordelen en het waarderingsniveau te bepalen.
• Diverse keren heeft een delegatie van de commissie een locatiebezoek gebracht om bijvoorbeeld de eventuele zichtbaarheid van zonnepanelen te beoordelen, de ingrepen in een monumentaal interieur op waarde te schatten en mee te denken over de plaatsing van informatieborden in het centrum van Edam en de oude kom van Volendam.
• Bij de volgende bijeenkomsten georganiseerd door het Steunpunt Monumenten & Archeologie Noord-Holland waren medewerkers van de gemeente Edam-Volendam aanwezig: erfgoedteam Erfgoed en de transitie van het landelijk gebied, erfgoedteam Omgevingskwaliteit door erfgoed, Archeologiebeleid, de Omgevingswet en het DSO, basismodule voor niet-erfgoedambtenaren over verduurzaming van erfgoed en de Stolpencursus over duurzaamheid en stolpenbeleid.

Nieuwe Haven in Edam. MOOI Noord-Holland

In 2019 werd aan de commissie het plan voorgelegd voor de bouw van een eigentijdse stolpboerderij aan de Zeedijk in Edam. De vierkante plattegrond en het piramidale dak vallen onder de hoofdkarakteristieken van een stolpboerderij en zijn als zodanig overgenomen in het nieuwe ontwerp.

Inmiddels is de stolpboerderij gerealiseerd. De commissie heeft veel waardering voor het interessante ontwerp. Hoewel het geen traditionele stolpboerderij is zijn er wel verwantschappen met de traditionele agrarische architectuur, zoals het indrukwekkende oranje pannendak. Het dak van de stolpboerderij lijkt te zweven door de transparante gevels en verwijst daarmee naar de historische bouwtraditie waarbij het dak van de stolpboerderij wordt gedragen door de interne houten constructie en de buitenmuren geen dragende functie hebben.

De commissie spreekt van een overtuigend ontwerp met bijzondere architectonische kwaliteiten dat passend is op deze locatie aan de dijk.

Visualisatie van het definitieve ontwerp. HOUSE OF ARCHITECTS

De gerealiseerde eigentijdse stolp. Jordi Huisman

Als onafhankelijk adviseur dragen wij bij aan een goede omgevingskwaliteit in uw gemeente. Die zorg delen we samen met de initiatiefnemers en met u. Elk jaar bespreken we tijdens een evaluatiegesprek met de portefeuillehouder de belangrijkste ontwikkelingen binnen uw gemeente en formuleren we aandachtspunten voor de toekomst. Op 27 mei 2024 vond dit jaarlijkse evaluatiegesprek plaats over het jaar 2023. De belangrijkste uitkomsten van dat gesprek zijn:

• Het college van Burgemeester en Wethouders waardeert de adviezen van de commissie en is in 2023 niet één keer contrair gegaan.
• De woningbouwopgave wordt besproken. Alleen al in de kern Volendam heeft de gemeente tot 2040 1505 extra woningen nodig. Daarvoor wordt mede een beroep gedaan op uitbreidingsruimte die mede wordt gevonden in het gebied de Lange Weeren waar 1160 nieuwe woningen gebouwd zullen worden. Verder wordt er gesproken over de herontwikkeling van de Julianaweg en de transformatie van de bedrijventerreinen waarbij de bedrijven de gelegenheid wordt geboden om naar de westkant van de Purmer te verhuizen.
• Opvallend is de toename van het aantal zienswijzen dat tegen ontwikkelingen wordt ingediend.
• De commissie vraagt aandacht voor de inpassing van de middenspanningsruimtes (MSR) in het beschermd stadsgezicht van Edam. De voorgestelde locaties zijn uiterst gevoelig en de impact op het ruimtelijke beeld en het historisch erfgoed is groot. Aangegeven wordt dat de gemeente blij is dat zij op de lijst van Liander staan om hier te investeren. Door de beperkte afstanden van de kabels zijn er eigenlijk geen andere mogelijkheden voor de locaties van de stations.
• De relatie met stedenbouw wordt benoemd. In 2023 heeft de commissie al een paar keer bezoek gehad van de stedenbouwkundige voor een toelichting. De commissie zou het fijn vinden om dit te continueren.
• Programma Waterfront: als uitvloeisel van de Omgevingsvisie wordt een programma gemaakt voor het hele waterfront van Schardam tot Katwoude. Wat doet de transformatie aan het water met het silhouet van Volendam?
• Edam-Volendam is bezig met het creëren van plekken/van ruimte. Welk verhaal wil je vertellen op welke locatie? En wat  zijn de omgangsvormen met de verschillende lagen van de geschiedenis? Aangegeven wordt dat het opstellen van een gebiedsbiografie hierbij kan helpen om de geschiedenis van het gebied nog eens te vertellen.

Overige aanbevelingen door de commissie
De commissie Welstands- en Monumentencommissie Edam-Volendam doet – vanuit haar ervaringen en inzichten – nog de volgende aanbevelingen:

• De commissie vraagt aandacht voor de middenspanningsruimtes (MSR) die in het beschermd stadsgezicht van Edam geplaatst worden. De voorgestelde locaties zijn uiterst gevoelig en de impact op het ruimtelijke beeld en historisch erfgoed is groot. De commissie beveelt aan te onderzoeken of gebruik kan worden gemaakt van gemeentelijk vastgoed voor het plaatsen van MSR’s en om maatwerk in materialisering te bieden voor beschermde gezichten.
• De commissie vraagt aandacht voor het behoud van lage, natuurlijke en groene oevers en adviseert hiervoor criteria op te stellen.
• Met de intrede van de Omgevingswet werken gemeenten aan nieuw instrumentarium op het gebied van een goede omgevingskwaliteit. Uw commissieleden hebben al ervaring met het ontwikkelen van nieuwe, minder gedetailleerde en op maatschappelijke doelen gebaseerde kaders. Graag stellen we deze knowhow ter beschikking.
• In de geest van de nieuwe Omgevingswet om meer integraal naar plannen te kijken en de kwaliteit van de leefomgeving eerder bij planontwikkeling bespreekbaar te maken, wil de commissie graag nauwer en eerder contact onderhouden met de afdeling stedenbouw van de gemeente. De commissie zou graag een regulier overleg willen instellen met stedenbouw om voor de omgevingskwaliteit relevante plannen in een eerder stadium te bespreken.
• Verduurzaming en het klimaat zijn actuele thema’s die steeds zichtbaarder en ingrijpender aanwezig zijn. De groeiende vraag naar zonnepanelen, warmtepompen en windmolens heeft impact op de bebouwde omgeving, maar ook veranderingen in gebruik van materialen (duurzaam geproduceerd en hernieuwbaar) en maatregelen voor de biodiversiteit brengen steeds nadrukkelijker veranderingen met zich mee. De invoering van de Omgevingswet is voor veel gemeenten een logisch moment om de nota’s te vernieuwen. De meesten kiezen ervoor om de gelegenheid aan te grijpen als een kans om hier ook beleid op het gebied van duurzaamheid in op te nemen. In de gemeente Edam-Volendam is voor dergelijke ingrepen op dit moment nog geen/ onvoldoende criteria opgenomen. De commissie adviseert om actief aan de slag te gaan en na te denken over de gevolgen en inpasbaarheid van deze veranderingen bij het opstellen van bijvoorbeeld beeldkwaliteitsplannen en nota’s. Uiteraard is de commissie bereid om mee te denken over het thema en te ondersteunen waar mogelijk.
• Veel gemeenten zijn aan het werk (oefenen) met de Omgevingstafel. Doet uw gemeente dit ook? Het is aanbevelingswaardig om een lid van de commissie hierbij aan te laten sluiten.
• Mochten er vragen zijn over de Omgevingswet, de rol van de commissie of bent u benieuwd naar onze werkzaamheden? U bent welkom om aan te sluiten bij onze vergaderingen, of wij komen graag bij u langs.
• Als u hulp nodig heeft op het vlak van beleid over erfgoed, dan kunt u contact opnemen met het Steunpunt Monumenten & Archeologie Noord-Holland. Hier proberen we waar het kan binnen bepaalde grenzen ondersteuning te bieden. Laat vooral weten wanneer hulp gewenst is.

Tot slot
Met dit jaarverslag geven we inzicht in de manier waarop de Welstands- en Monumentencommissie Edam-Volendam de hand van de geldende beleidskaders adviseert over goede omgevingskwaliteit binnen uw gemeente. Dit is een doel waar wij ons graag voor inzetten en aan bijdragen. We doen dat zoveel mogelijk in het openbaar en in dialoog met betrokkenen.

De plannen in dit jaarverslag zijn slechts een greep uit de vele uiteenlopende plannen waarover de commissie dit jaar heeft mogen adviseren. Wij nodigen u van harte uit om in 2023 (digitaal) bij ons binnen te lopen en zelf te ervaren hoe boeiend en genuanceerd de advisering over omgevingskwaliteit is.

Nieuwvaartje in Edam. MOOI Noord-Holland