De Commissie Ruimtelijke Kwaliteit Dijk en Waard is ook in 2022 in uw gemeente enthousiast pleitbezorger geweest voor ruimtelijke kwaliteit. De gemeenteraad heeft ons de opdracht gegeven te adviseren op basis van de gemeentelijke beleidskaders. Met dit jaarverslag legt de commissie verantwoording af aan de gemeenteraad over de onafhankelijke advisering in 2022.

Naast aandacht voor de bemensing, de werkwijze en de aantallen adviezen presenteren wij een bloemlezing van adviezen waarmee we de gemeenteraad inzicht geven in hoe de gesprekken in onze commissie met initiatiefnemers, ontwerpers en ambtenaren van de gemeente worden gevoerd. We proberen daarbij in beeld te brengen wat het effect is van deze advieswerkzaamheden.

In de meeste gevallen zijn we in staat om in één of meerdere besprekingen te komen tot een positieve advisering, waarbij de inzet is om zo dicht mogelijk te blijven bij de wensen van de initiatiefnemer en ook de gemeentelijke beleidsambities zoveel mogelijk recht te doen. In de praktijk levert dit in de meeste gevallen goede plannen en tevreden initiatiefnemers op.  Slechts een enkele keer wordt een aanvraag op grond van onze adviezen geweigerd en meestal is er dan ook iets anders aan de hand, zoals strijd met het bestemmingsplan of ander beleid.

Uit de serie Het maakbare landschap. Loek Buter

Omgevingswet en verder

De invoering van de Omgevingswet is wederom uitgesteld. Dit neemt niet weg dat de meeste gemeenten in Noord-Holland hebben besloten de cultuurverandering die samenhangt met deze nieuwe wet onverminderd voort te zetten. De voorbereidingen om bestaande processen in het gemeentehuis te moderniseren, meer integraal naar plannen te kijken en ook de kwaliteit van de leefomgeving eerder bij planontwikkeling bespreekbaar te maken, zijn vrijwel overal in volle gang. Experimenten met omgevingstafels en de nieuwe verbrede gemeentelijke adviescommissie zien we vrijwel overal terug. Ook in uw gemeente is de ruimtelijke kwaliteit geborgd door de instelling van de adviescommissie.

Er is in de wet een belangrijker plaats ingeruimd voor de cultuurhistorische aspecten. De commissie heeft deze expertises in beginsel in de gelederen en kan anders altijd een beroep doen op één of meerdere specialisten, verenigd binnen de MOOI Noord-Holland erfgoedcommissie.

Met de komst van nieuwe vormen van planbegeleiding wordt ook steeds vaker een beroep gedaan op individuele leden van de adviescommissie om onder verantwoordelijkheid van de commissie aan vroege planadvisering mee te doen. Hiertoe neemt de commissie een mandaatbesluit. De snelheid en efficiëntie van de advisering kan hiermee toenemen en in geval van twijfel kan de gemandateerde terugvallen op de commissie.

In 2022 hebben in maart de gemeenteraadsverkiezingen plaatsgevonden. Meestal leidt dit ertoe dat wat later in het jaar met de gemeente wordt teruggekeken op het voorgaande jaar. In 2023 zal het jaarverslag over 2022 weer eerder in het jaar onderwerp van gesprek worden. Wellicht is er dan voor nieuwe raadsleden een gelegenheid om met de adviseurs in deze commissie kennis te maken. Bijvoorbeeld via een bezoek aan de vergadering of door middel van een excursie langs bijzondere plannen. Wij werken daar met plezier aan mee.

‘De druk op de ruimte in Nederland is groot. We willen voldoende duurzame en betaalbare woningen, klimaatbestendige landschappen, meer biodiversiteit en natuurherstel, de omslag naar kringlooplandbouw, overstappen op schone energievoorziening, behoud van ons cultureel erfgoed en onze identiteit. We moeten en willen heel veel op een klein oppervlak. Het lijstje claims is haast oneindig. Dat vraagt om het maken van keuzes, het slim combineren van opgaven en sturing van het Rijk om onze ruimte eerlijk te verdelen….

Goed rentmeesterschap staat hierbij voorop: de balans bewaren tussen het slim omgaan met ruimtevragers en de kwaliteit van onze leefomgeving. Zodat onze kinderen en kleinkinderen ook nog kunnen genieten van een mooi, groen, gezond en leefbaar Nederland, maar ook hun boterham kunnen verdienen en nog een betaalbare woning kunnen vinden.’

Minister Hugo de Jonge; kamerbrief Programma’s Uitvoering NOVEX en Mooi Nederland, 6 juli 2022.

In bovenstaand citaat geeft onze Minister voor Volkshuisvesting en Ruimtelijke ordening (VRO) Hugo de Jonge precies weer waar het in de komende periode in ons compact georganiseerde land om draait. In een verdere aanscherping van de Nationale Omgevingsvisie (NOVI) introduceert hij de programma’s NOVEX en Mooi Nederland, onder andere gericht op verdere gebiedsgerichte concretisering en versnelling van de uitvoering. We zijn alleen goede rentmeesters van ons kwetsbare landschap als we de balans bewaren tussen het slim omgaan met ruimtevragers en de kwaliteit van onze leefomgeving. Het is verheugend dat de rijksoverheid de regierol wil nemen en hierbij een belangrijke rol toekent aan de doelstelling van ruimtelijke kwaliteit, goed verwoord in het programma MOOI Nederland.

Onze koepelorganisatie, de Federatie Ruimtelijke Kwaliteit, formuleerde vijf onmisbare punten bij de uitvoering van Mooi Nederland: brede aanpak, voortdurende dialoog, stellingname en regie, laat iedereen meedoen en zie de inrichting van ons land als culturele opgave. Bij dat laatste schrijft de Federatie: ‘Mooi Nederland bouwt voort op bestaand Nederland. Dat is het startpunt. Er is geen tabula rasa. Het gaat om een zorgvuldige transformatie van wat bekend, vertrouwd en geliefd is. Het is het respectvol vóórtzetten van de voortdurende verandering die inherent is aan een levende cultuur.

Hierbij is een brede benadering en een vroegtijdige agendering van ruimtelijke kwaliteit cruciaal. Naast gebruikswaarde en belevingswaarde zal ook een steeds grotere rol voor toekomstwaarde centraal staan. Kan iets nog wel mooi kan zijn als het niet ook duurzaam, circulair volhoudbaar is? Het is balanceren, zoals Minister en Gedeputeerde terecht aangeven, van slim zijn én kwaliteit bewaren. Als adviesorganisatie voelen we ons bij dit balanceren, met ruimtelijke kwaliteit als resultante, als een vis in het water.

Aan de Rustenburgerweg, een karakteristiek lint in het buitengebied van Heerhugowaard, wordt manege De Steenen Kamer gerenoveerd en uitgebreid. De kantine aan de voorzijde van de bestaande manage wordt vergroot en aan de achterzijde worden twee volumes toegevoegd. Ook de indeling van het erf wordt gewijzigd. Zo krijgt de bestaande paardenbak op het voorerf een andere oriëntatie ten opzichte van de weg en wordt het zijerf voorzien van een nieuwe stapmolen.

Deze ontwerpopgave vraagt om een integrale benadering van de gebouwen en het erf als één ensemble, en hoe dit zich presenteert ten opzichte van het bijzondere lint waar de manege onderdeel van uitmaakt. Het ontbreken van deze integrale aanpak bij eerste ingediende plan was voor de commissie dan ook een van de grootste bezwaren; de diverse hoofdvormen die werden geïntroduceerd, in combinatie met versnipperde  erfinrichting, zorgden voor een onevenwichtig beeld.

De commissie heeft aangestuurd op meer eenheid in de hoofdvormen van de volumes en op het erf. Daarnaast heeft het betrekken van een landschapsarchitect door de eigenaar een zeer positieve wending aan deze ontwikkeling gegeven. Een zorgvuldige analyse van het erf én haar omgeving heeft geleid tot een erfinrichting, waarbij een schaalverkleining op het voorerf is gerealiseerd door landschappelijke ‘kamers’ in te richten. Hierdoor sluit het erf goed aan op de karakteristieken van het lint en voegt de totale ontwikkeling tevens kwaliteit toe aan dit bijzondere buitengebied.

Eerste schetsversie bestaande en nieuwe situatie manege. Architectenburo Admiraal Stoute

Visie erfinrichting. RROG stedenbouw en landschap

Definitief ontwerp erfinrichting. Architectenburo Admiraal Stoute

Aan de kruising tussen de Westtangent en Zuidtangent ligt de zogenoemde ‘Tangentlocatie’, die door de markante ligging als schakel tussen het stationsgebied en het stadshart fungeert. Op deze locatie worden vijf woontorens ontwikkeld, met als uitgangspunt dat de woontorens in het landschap komen te staan. Een kritiek punt binnen deze planontwikkeling was de inpassing van een grote hoeveelheid parkeerplaatsen als gevolg van een groot programma van eisen in combinatie met de geldende hoge parkeernorm.

In een van de eerste ontwerpen werd het binnenterrein volledig in beslag genomen door  parkeren, waardoor de leefbaarheid van het maaiveld te veel onder druk kwam te staan. Hierop adviseerde de commissie om de parkeerplaatsen op te nemen in het gebouw,  ondergronds te situeren, of de parkeeropgave buiten de locatie op te lossen. Uiteindelijk heeft de advisering geresulteerd in een langwerpig tweelaags parkeervolume aan de zijde van de Westtangent, ingekleed met veel groen. Na vele onderzoeken is dit het maximale wat binnen de bestaande parkeernormen en het budget haalbaar was. De commissie blijft echter haar vraagtekens houden bij de beleving vanaf het maaiveld en de levendigheid van de plint.

De commissie zag dit jaar ontwikkelaars en architecten bij meerdere plannen stoeien met de hoge parkeernormen van de gemeente, met als gevolg dat er oplossingen worden bedacht die niet bevorderlijk zijn voor de beleving vanaf de openbare ruimte. Te bedenken dat er in de toekomst wellicht minder auto’s nodig zijn, en de ontwikkellocaties van nu vaak bij openbaar vervoerlocaties liggen, is de vraag of deze normen nog wel actueel zijn en wat in de toekomst met  deze parkeerruimte gaat gebeuren. De commissie adviseert de gemeente de parkeernormen aan te passen aan de veranderende eisen, in ieder geval voor de grote, centraal gelegen, en goed met het openbaar vervoer bereikbare gebieden.

Eerste voorstel parkeeroplossing. Boparai Associates Architekten

Meest recente parkeeroplossing. Dijk en co. Landschapsarchitectuur

Doorsnede meest recente parkeeroplossing Dijk en co. Landschapsarchitectuur

Het Oosterdelgebied in Broek op Langedijk heeft een prachtige landschappelijke eilandenstructuur. Een deel van de eilanden zijn in de post ’65 periode bebouwd met vrijstaande woningen van één laag met kap. Er is een ontwikkeling gaande, waarbij deze woningen worden opgekocht voor uitsluitend de locatie. De woningen zelf worden gesloopt of zeer grondig verbouwd, waarbij veel extra vierkante meters aan woonoppervlak wordt toegevoegd. Ook is er vaak een sterken wens om de woningen een (historiserend) eigentijds karakter te geven.

Het ontwerp voor de verbouw van de woning aan de Kuifeend is exemplarisch voor bovengenoemde ontwikkeling. Het pand wordt aan de achterzijde flink uitgebreid en onderkelderd. Aan de enigszins eenvoudige architectuur, bestaande uit bakstenen en een strook houten gevelbekleding, worden stijlelementen zoals (houten) lamellen, een opengewerkte kap en een glazen aanbouw toegevoegd. Ook werden in eerste instantie grote dakopbouwen en hoekkapellen voorgesteld om zoveel mogelijk woonruimte op de eerste verdieping te creëren.

Wat de commissie bij dergelijke plannen opvalt, is dat de toegevoegde architectonische uitingen opzichzelfstaande elementen zijn met een beperkte onderlinge samenhang. Daarbij zijn de ingrepen aan de kap vaak kritieke punten. De initiatiefnemers willen graag meer  ruimte op de eerste verdieping, maar de ingrepen die worden voorgesteld doen daarbij afbreuk aan de afleesbaarheid van de voorgeschreven zadelkap die zo goed aansluit bij, en karakteristiek is voor dit gebied.

De commissie heeft bij dit plan met name gestuurd om een helder en samenhangend concept van alle ingrepen, waarbij de ontwerpkeuzes in de kap een meer ondergeschikt karakter krijgen. Het resultaat is een woning met de gewenste  eigentijdse uitstraling, waarvan de hoofdvorm beter aansluit bij de voor het Oosterdelgebied geldende criteria van traditionele één laag met zadelkap.

Impressie van het eerste ontwerp. B.T. Adviesbureau B.V.

Impressie van het definitieve ontwerp. B.T. Adviesbureau B.V.

De adviezen zijn openbaar en worden uitgebracht aan het college van B&W. In het jaar 2022 zijn alle adviezen van de commissie overgenomen door het college van B&W.

De commissie wordt steeds vaker in een vroeg stadium bij de planvorming betrokken, waardoor zij vanaf de schetsfase de initiatiefnemer en architect kan adviseren. Afgelopen jaar is gebleken dat het adviseren in een vroeg stadium (preadvies of informele advisering) daadwerkelijk bijdraagt aan de omgevingskwaliteit in Dijk en Waard en een soepeler traject oplevert vanaf het moment dat de aanvraag omgevingsvergunning wordt ingediend. De commissie nodigt daarom ieder met een initiatief uit om vroegtijdig een gesprek over de ontwerpmogelijkheden te voeren.

Daarnaast is het opvallend dat in 2022 het aantal aanvragen van seriematige bouwplannen is gestegen. De commissie heeft begrip voor de maatschappelijke wens om in de huidige tijd van woningnood snel gebouwen te realiseren, maar ziet dat dit toch vaak ten koste gaat van de ruimtelijke kwaliteit. De advisering van deze plannen verliep in veel gevallen moeizaam, omdat wordt aangelopen tegen de nu nog beperkte mogelijkheden van het seriematige bouwen. Er ontstaan onder andere sociaal onveilige plinten en buitenruimten en verkeersruimten worden door middel van galerijen opgelost. Bij de plannen die afgelopen jaar zijn behandeld, is geprobeerd het maximale uit de mogelijkheden van de bouwsystemen te halen. Desondanks ligt er in het seriematig bouwen nog een enorme opgave om flexibelere modules te ontwerpen die zich meer kunnen aanpassen aan de specifieke omgeving waarin het gebouw staat, en waar diverse architectonische en programmatische wijzigingen mogelijk zijn, zodat de seriematige plannen daadwerkelijke een goede ruimtelijke kwaliteit opleveren.

Een voorbeeldproject is de nieuwbouw aan de Krusemanlaan. Het doel van de ontwikkeling
was op korte termijn zes woonblokken voor vluchtelingen en statushouders te bouwen.

3D beeld van de nieuwe stedenbouwkundige opzet. FINCH Buildings

De commissie heeft onder andere geadviseerd over de inrichting van het plangebied, de vormgeving en integratie van de spiltrappen en balkons binnen het ontwerp, de activering van de plint en de overgangen tussen openbaar en privé. Een van de oplossingen voor de laatste twee punten is het wijzigen van de interne structuur van het programma en het introduceren van een ‘delfse stoep’; een ontmoetingsplek waarmee de plint wordt
geactiveerd.

Het eerste voorstel voor de plint. FINCH Buildings

De introductie van de ‘delfse stoep’ met bankjes. FINCH Buildings

Adviezen ruimtelijke plannen, kwaliteitsgesprekken, procesbegeleiding, beleidsontwikkeling
In 2022 is de commissie betrokken geweest bij diverse ruimtelijke plannen, zoals het beeldkwaliteitsplan voor onder andere de spooronderdoorgang in Heerhugowaard, Centrumwaard, het Stationsgebied en De Vaandel-Noord. Daarnaast heeft de commissie geadviseerd bij de harmonisatie van de twee welstandsnota’s van de voormalig gemeenten Heerhugowaard en Langedijk tot één Nota Ruimtelijke Kwaliteit voor gemeente Dijk en Waard.

Een opmerkelijk ruimtelijk plan waar de commissie de afgelopen drie jaar over heeft geadviseerd is de ontwikkeling aan de Jan Glijnisweg. Daar wordt een productiebos getransformeerd tot woningbouwlocatie. Door een samenwerking tussen ecologen en (landschaps)architecten is er een masterplan ontworpen waarbij de woningen in het groen komen te staan. De commissie heeft gedurende het proces geadviseerd over onder andere het programma, het inrichtingsplan en de volumes. De commissie was vanaf het begin enthousiast en ziet deze ontwikkeling als een voorbeeldproject, waarbij de meerwaarde van
een landschapsarchitect en ecoloog bij deze ruimtelijke ontwikkeling beduidend zichtbaar is.

3D impressie van de ontwikkeling aan de Jan Glijnisweg. Leeuwenkamp Architecten

Ondersteunende activiteiten
De adviseurs van MOOI Noord-Holland doen meer dan hun werk in de gemeentelijke adviescommissies. Wij ondersteunen vrijwel alle gemeenten in Noord-Holland bij het behoud en de ontwikkeling van omgevingskwaliteit. Voor gemeente Dijk en Waard vervullen de commissieleden een rol in diverse supervisie- en kwaliteitsteams:

• Supervisie nieuwbouwwijk De Draai (Jan-Richard Kikkert)
• Kwaliteitsteam Stationsgebied (Laura de Bonth)
• Kwaliteitsteam Westerdel (Debby Alferink)
• Kwaliteitsteam De Vaandel en Breekland (de commissie)

Op het terrein van de voormalig jachthaven in Broek op Langedijk worden 10 nieuwe woningen gerealiseerd. Ieder bouwvolume dient een zadelkap te bevatten, loodrecht op de straat. Voor de invulling hiervan wordt ruimte geboden aan de creativiteit van de architect, zolang er een verwantschap tussen de gebouwen onderling blijft bestaan.

Het hoge ambitieniveau voor deze wijk werd door een aantal kaveleigenaren enthousiast omarmd, maar werd niet gelijk voor ieder kavel behaald. Omdat de invulling van de bouwvolumes wat vrijer werd gelaten, was het met name gevelcompositie, inzet van stijlelementen en materiaalgebruik waarop de commissie heeft geadviseerd. Overkoepelend hieraan is de inzet van ontwerpkracht, waarbinnen het combineren van allerlei gevelaspecten en materialen tot één evenwichtige compositie voor de commissie centraal stond. De architectonische uitstraling diende daarbij zowel voldoende verwantschap te tonen  met de naastgelegen panden als met de bijzondere locatie aan het water en dichtbij het dorpse lint.

Voor de meeste ontwerpen is inmiddels een omgevingsvergunning verleend en een aantal zijn reeds in aanbouw. Door de sturende begeleiding van de commissie zal in het straatbeeld straks een mate van verscheidenheid aanwezig zijn, maar ook een onderlinge samenhang die ervoor zorgt dat de woonwijk op de voormalig jachthaven zowel een uniek
karakter krijgt, maar toch past in het dorpse karakter van Langedijk.

Impressie van de woning op kavel 1. PAN Architects

Impressie van de woning op kavel 2. MAAS Architecten

Als onafhankelijk adviseur dragen wij bij aan een goede omgevingskwaliteit in uw gemeente. Die zorg delen we samen met de initiatiefnemers en met u. Elk jaar bespreken we tijdens een evaluatiegesprek met de portefeuillehouder de belangrijkste ontwikkelingen binnen uw gemeente en formuleren we aandachtspunten voor de toekomst. Op [datum] vond dit jaarlijkse evaluatiegesprek plaats over het jaar 2022. De belangrijkste uitkomsten van dat gesprek zijn: [samenvatting invullen].

Overige aanbevelingen door de commissie
De Commissie Ruimtelijke Kwaliteit Dijk en Waard doet – vanuit haar ervaringen en inzichten – nog de volgende aanbevelingen:

• De commissie adviseert een actualisatie van de parkeernormen richting de toekomst gezien, met name bij locaties rondom het station. Vanwege de hoge parkeernorm ontstaan onder andere grote parkeervolumes en gebouwplinten vol met parkeerplaatsen in combinatie met (fiets)bergingen, terwijl deze functies niet bijdragen aan de leefbaarheid en sociale controle van een gebied. De commissie adviseert voorafgaand aan het vaststellen van een programma op een locatie de ruimtelijke consequenties van deze functies in beeld te brengen. Ook bepleit de commissie binnen grootschalige ontwikkelingen het  belang van ruimte voor innovatieve oplossingen met betrekking tot deze functies, onder andere  door anders naar bepaalde eisen te kijken.
• Verduurzaming wordt een steeds actueler thema. De commissie krijgt steeds vaker aanvragen voor bijvoorbeeld het plaatsen van zonnepanelen binnen, geplaatst op zowel daken als erven. Voor dit soort verduurzamingsingrepen zijn vaak nog geen criteria in beleidsstukken opgenomen. De commissie adviseert om actief met opstellen van duurzaamheidsbeleid aan de slag te gaan, en ook het thema duurzaamheid in omgevingsnota’s mee te nemen. De commissie en MOOI Noord-Holland zijn bereid hierbinnen mee te denken en te ondersteunen waar mogelijk.
• De commissie doet de aanbeveling om te onderzoeken op welke locaties meer ruimte kan worden geboden voor uitbreiding. Bestaande woningen worden namelijk steeds vaker uitgebreid, bijvoorbeeld vanwege het thuiswerken dat sinds de coronaperiode enorm is toegenomen. Binnen de planvorming, met name voor opbouwen boven garages, worden regelmatig de randen van het bestemmingsplan opgezocht, wat niet in alle gevallen een kwalitatief ontwerp oplevert dat past binnen haar omgeving. De commissie verwacht dat het aantal aanvragen voor het uitbreiden van een woning komend jaar zal stijgen en doet de aanbeveling hier ruimte voor te maken, mits deze plannen zijn voorzien van ruimtelijke kwaliteit.
• De commissie vraagt wederom aandacht voor behoud van de linten gezien de cultuurhistorische waarde van deze gebieden voor de hele gemeente. Kleine ingrepen hebben een relatief grote impact op het karakter en de kleinschaligheid van de linten, waardoor de commissie van mening is dat de linten extra bescherming behoeven en raad aan een lintenvisie op te stellen.
• In het nieuwe gemeentelijke instrumentarium en met name in de omgevingsvisie en het omgevingsplan worden nieuwe kaders, doelen en regels ontwikkeld. Uw commissieleden – onze adviseurs – worden graag betrokken bij de ontwikkeling van deze kaders. We hebben inmiddels ruime ervaring opgedaan bij het ontwikkelen van nieuwe minder gedetailleerde en op maatschappelijke doelen en rendement gebaseerde kaders. Deze knowhow stellen we graag ter beschikking.
• Bovendien zien wij dat er belangrijke aspecten kunnen meeliften bij de advisering. Een belangrijke factor voor ruimtelijke kwaliteit is de toekomstwaarde. Het belang hiervan zal de komende jaren uiting krijgen in een grotere aandacht voor duurzaamheid, biodiversiteit, klimaatadaptatie, natuur inclusief bouwen, respect voor landschap, water en bodem, en op het sociale vlak toename van de aandacht voor participatie en kansengelijkheid. Het zijn onderwerpen die onze adviseurs zich als specialisten eigen maken om als vanzelfsprekend bij de advisering te betrekken.
• Er speelt op dit moment veel als het gaat om de verankering van erfgoed in het toekomstige omgevingsbeleid en dit vergt veel van de erfgoedspecialisten bij gemeenten. Onze ervaring is dat er op veel plekken tekort aan capaciteit is. Bovendien is menskracht moeilijk te vinden. Met het Steunpunt Monumenten & Archeologie Noord-Holland proberen we waar het kan binnen bepaalde grenzen ondersteuning te bieden. Laat vooral weten wanneer hulp gewenst is.

Tot slot
Met dit jaarverslag geven we inzicht in de manier waarop de Commissie Ruimtelijke Kwaliteit Dijk en Waard aan de hand van de geldende beleidskaders adviseert over goede omgevingskwaliteit binnen uw gemeente. Dit is een doel waar wij ons graag voor inzetten en aan bijdragen. We doen dat zoveel mogelijk in het openbaar en in dialoog met betrokkenen.

De plannen in dit jaarverslag zijn slechts een greep uit de vele uiteenlopende plannen waarover de commissie dit jaar heeft mogen adviseren. Wij nodigen u van harte uit om in 2023 (digitaal) bij ons binnen te lopen en zelf te ervaren hoe boeiend en genuanceerd de advisering over omgevingskwaliteit is.

Arie Keppler Prijs 2022