Dit jaarverslag biedt inzicht in de activiteiten van de Gemeentelijke Adviesciommissie Omgevingskwaliteit in 2023 en onze inzet voor omgevingskwaliteit in uw gemeente. De gemeenteraad heeft ons opdracht gegeven om te adviseren volgens de gemeentelijke beleidskaders. Jaarlijks publiceren we dit verslag, niet alleen vanwege de wettelijke rapportageplicht, maar ook omdat we ons werk en de impact ervan graag belichten. Hierdoor kunnen we algemene informatie delen over de waarde van een goede omgevingskwaliteit en hoe dit wordt verankerd in het gemeentelijk beleid. Het jaarverslag geeft de gemeenteraad en anderen hopelijk inzicht in onze inspanningen voor een goede omgevingskwaliteit in de gemeente Den Helder.

Naast bespreking van bemensing, werkwijze en statistieken, illustreren we ons werk aan de hand van voorbeeldplannen, zowel klein als groot. Dit geeft de gemeenteraad inzicht in onze interacties met initiatiefnemers, ontwerpers en gemeenteambtenaren. Meestal leidt dit tot positieve adviezen, waarbij we de wensen van de initiatiefnemer zoveel mogelijk in evenwicht brengen met gemeentelijke beleidsdoelen.

De introductie van de Omgevingswet in 2024 betekent een nieuw tijdperk voor gemeenten. Gemeenten passen nieuwe instrumenten, kaders en processen toe. De noodzakelijke cultuurverandering die cruciaal werd gevonden voor een succesvolle introductie van de nieuwe wet is al geleidelijk op gang gekomen. De voorbereidingen om bestaande processen in het gemeentehuis te moderniseren, meer integraal naar plannen te kijken en ook de kwaliteit van de leefomgeving eerder bij planontwikkeling bespreekbaar te maken, zijn vrijwel overal vergevorderd. Hierbij zijn natuurlijk lokale verschillen te ontdekken die aansluiten op de gemeentelijke organisatie en werkwijze. Zo worden in Den Helder relatief veel plannen ambtelijk afgehandeld en adviseert de commissie over een compact, maar kwetsbaar gedeelte van de stad.

Het jaar 2023 stond voor ons en onze gemeentelijke collega’s in het teken van het instellingsbesluit dat de gemeenteraad heeft moeten nemen ter introductie van de nieuwe gemeentelijke adviescommissie onder de omgevingswet. Ook in uw gemeente is de instelling van de gemeentelijke adviescommissie als opvolger van de huidige commissie op tijd voltooid. In vrijwel alle gemeenten is ervoor gekozen om de commissie een bredere taakomschrijving te geven om een goede omgevingskwaliteit te bereiken. Op grond van de wet moeten enkele leden van de commissie monumentendeskundige zijn. Cultuurhistorische aspecten spelen een belangrijkere rol, en we hebben deskundigen op dat terrein opgenomen in de commissie, waar nodig doen we een beroep op bijzondere specialismen via MOOI Noord-Holland.

De gemeentelijke adviescommissie kan als onafhankelijk, deskundig en multidisciplinair team bijdragen aan de zorgvuldige afweging van publieke en private belangen en deze proberen zo goed mogelijk bij elkaar te brengen. Dit is fundamenteel anders dan de toetsende rol die commissies in het verleden hadden. Onder de Omgevingswet wordt het stellen van doelen belangrijker dan het voorschrijven van gedetailleerde regels. Hierbij is er meer behoefte aan een behulpzame constructieve vorm van adviseren, aan deskundige interpretatie van de spelregels en zorgvuldige inhoudelijke motivering. Hier ligt een belangrijke taak voor de onafhankelijke gemeentelijke adviescommissie.

‘Tegelijkertijd stelt het programma Mooi Nederland ruimtelijke kwaliteit centraal bij de aanpak van maatschappelijke opgaven – op de korte en de lange termijn (2030, 2050 en 2100). Met het programma Mooi Nederland borg ik de belevingswaarde, gebruikswaarde én toekomstwaarde bij het ordenen van de ruimte. Door de grote vraagstukken in de toekomst te verkennen, deze samen te brengen in integrale toekomstbeelden en te vertalen naar concrete inrichtingsoplossingen op gebiedsniveau laten we zien hoe we ons land kunnen inrichten met toevoeging van ruimtelijke kwaliteit.’

Kamerbrief bij contourennotitie Nota Ruimte 6-10-2023 Hugo de Jonge, minister van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties

Graag gaan uw adviseurs in de gemeentelijke adviescommissie de komende periode met u in gesprek over de inhoud van het kwaliteitsbeleid onder de Omgevingswet. Welke waarden en ambities staan centraal. Wat betekent dat voor de verschillende gebieden in de gemeente? In welke mate neemt de gemeente regie en wat wordt aan de mensen zelf overgelaten. Hoe landt dit in de nieuwe instrumenten als omgevingsvisie en omgevingsplan. De nieuwe vormgeving van het kwaliteitsbeleid onder de Omgevingswet is een omvangrijke opgave. Als commissie dragen we daar graag aan bij.

In oktober 2023 zond Minister De Jonge de Contourennotitie Nota Ruimte naar de Tweede Kamer, als voorbereiding op de nieuwe Nota Ruimte. Deze notitie belicht de urgente keuzes voor overheden op het gebied van energie, natuur, woningbouw, landbouw, economie en infrastructuur en geeft een eerste richting voor rechtvaardige verdeling van de ruimte.

De contourennotitie presenteert de visie en schetst globaal de inhoudelijke richting van de nieuwe Nota Ruimte. De kern van deze visie is ‘Heel Nederland’. Heel Nederland moet benut én recht gedaan worden om de schaarse ruimte rechtvaardig te verdelen, met behoud van ruimtelijke kwaliteit, ook voor toekomstige generaties. Ruimtelijke kwaliteit ontstaat door synergie tussen de herkomstwaarde, gebruikswaarde, belevingswaarde en toekomstwaarde van een plek of gebied.

Herkomstwaarde gaat over de ontstaansgeschiedenis en identiteit van een plek in beeld. Gebruikswaarde gaat over effectief, efficiënt en meervoudig ruimtegebruik. Belevingswaarde stelt schoonheid, eigenheid en onderscheidende kwaliteit centraal. Toekomstwaarde draait om duurzaam, aanpasbaar en robuust ingerichte ruimte. Ontwerp speelt een essentiële rol, niet alleen in strategische verkenningen maar ook in concrete plannen en uitvoering.

Net als voor brede welvaart geldt bij ruimtelijke kwaliteit dat de uitwerking van plek tot plek verschilt. De grote verscheidenheid binnen ons land, in landschappen en stedenschoon, maar ook tussen stad en open landschap, is een kwaliteit en heel belangrijk voor het vestigingsklimaat. Werken aan ruimtelijke kwaliteit is daarom ook werken aan versterken van onderscheidende gebiedskwaliteiten.

Het plan Halter Bellevue in de binnenstad van Den Helder kent een lange geschiedenis. Al in maart 2022 lag er een positief advies en niet veel later werd de vergunning zelfs verleend. Wat duidelijk is, is dat maatschappelijke discussies over stikstof en veranderende woonbehoeften ook doordringen tot in de commissie.

Het plan bleek een jaar later niet meer rendabel en diende programmatisch ingrijpend te worden veranderd. Hierbij werd een groot deel van de woningen gesplist, om het aantal eenheden omhoog te krijgen. Hierdoor veranderde ook de gevel. Ook bezuinigingen gingen niet aan het plan voorbij.

Al met al stond het ontwerp zwaar onder druk. En toch hebben we, uiteraard samen met de architect, de kwaliteit hoog kunnen houden. Er is over enkele details nog collegiaal overleg geweest, zoals de kwaliteit van de semi-openbare binnenplaats en het minimaliseren van de impact van galerijontsluitingen. In grote lijnen had de architect deze ingrijpende wijzigingen echter goed onder controle.

Als commissie zijn we enthousiast over het uiteindelijke resultaat op een prominente plek in het centrum van Den Helder.

Halter Bellevue gezien vanaf het Bernhardplein. Beeld: Attika Architekten

Kopgebouw Halter Bellevue, gezien vanaf de Spoorstraat. Beeld: Attika Architekten

Eind 2021 werden de inwoners van de gemeente Den Helder opgeschrikt door het nieuws dat hun geliefde vuurtoren mogelijk op omvallen stond. Al sinds 1998 heeft de Lange Jaap uit 1822 bij Huisduinen, scheuren in de vloeren van verschillende verdiepingen. Deze zijn onder andere veroorzaakt door de scheve plaatsing van vloeren bij de bouw, waardoor spanningen ongelijk werden verdeeld. De vuurtoren is al lange tijd niet meer toegankelijk voor publiek. Bij onderhoud van de vuurtoren in 2021 bleek de scheurvorming in korte tijd ernstiger te zijn geworden, waarna veiligheidshalve een gebiedsverbod werd opgesteld rondom de toren. Uit vervolgonderzoek bleek gelukkig dat de constructieve veiligheid niet direct in het geding was, maar de conclusie was ook dat het voortbestaan van de vuurtoren wel degelijk in gevaar was. De vuurtoren is voor veel inwoners van de gemeente letterlijk een baken, en vertegenwoordigt om die reden niet alleen cultuurhistorische, maar zeker ook emotionele waarde.

Ook de commissie voelt zich nauw betrokken bij het behoud van het rijksmonument. Hoewel in dit stadium van onderzoek en planvorming in eerste instantie Rijkswaterstaat als eigenaar en beheerder van de vuurtoren aan zet is, en er verschillende experts betrokken zijn waaronder de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed en ingenieursbureau Movares, heeft de commissie vanaf 2022 ook direct haar eigen kennis en expertise aangeboden. In 2023 leidde dit ertoe dat de commissie deel nam aan een expertmeeting waarin mogelijke scenario’s voor de Lange Jaap werden besproken, waarbij de commissie altijd heeft aangestuurd op behoud van de vuurtoren, zoveel mogelijk in haar oorspronkelijke vorm, materialisering en detaillering.

Eind 2023 is door Movares een eindrapport opgeleverd aan Rijkswaterstaat waarin alle onderzoeken en mogelijke scenario’s zijn beschreven, dat vervolgens is aangeboden aan de minister. Dit onderzoek richtte zich niet alleen op de Lange Jaap, maar ook op vergelijkbare gietijzeren vuurtorens in Westkapelle en Scheveningen, die dezelfde problematiek kennen. De commissie is positief over de eindconclusie in het rapport van Movares, waarin wordt geconcludeerd dat het scenario renoveren en stabiliseren het meest kansrijk is, hoewel enkele risico’s hierin nog niet kunnen worden uitgesloten. De vuurtoren wordt in dit scenario zoveel mogelijk origineel behouden door de beschadigde constructie te repareren en waar nodig constructieve elementen toe te voegen. Er wordt zoveel mogelijk gebruik gemaakt van het bestaande materiaal. Hierbij heeft Movares gekeken naar de cultuurhistorische waarde, functie, constructie, veiligheid, duurzaamheid en kosten van het herstel van de vuurtoren. In 2024 wordt door Rijkswaterstaat en Movares dit scenario verder onderzocht en volgen de voorlopige en definitieve ontwerpfasen, waarbij de uitvoering voorlopig staat gepland voor 2025. De commissie zal dit traject met grote belangstelling volgen en waar mogelijk haar bijdrage leveren.

Dit voormalige hoekwinkelpand, net buiten het kernwinkelgebied, wordt getransformeerd tot een woning. De etages erboven zijn al eerder als zodanig ingericht. De entree wordt weer op de oorspronkelijke plaats op de hoek gesitueerd en de indeling wordt vereenvoudigd. Aan de Koningstraat worden deels grote openslaande ramen geplaatst.

Een positieve ontwikkeling hierbij is dat de togen boven de winkelramen weer zichtbaar worden gemaakt. In een eerste voorstel werd hier multiplex plaatmateriaal in aangebracht. De commissie was enthousiast over het voornemen, maar zag hier wel een gemiste kans. Zij adviseerde om de togen van glas te voorzien om recht te doen aan de geplande kwaliteitsverbetering.

De aanvrager heeft de adviezen opgevolgd en de definitieve tekening is in november goedgekeurd. De commissie is tevreden met het uiteindelijke plan dat exemplarisch is voor de opwaardering van de binnenstad. Door het pand net een beetje verder in zijn oude glorie te herstellen, draagt het nog beter bij aan de gewenste impuls.

Eerste versie en aangepaste versie ontwerp Spoorstraat 47. Beeld: architect

Spoorstraat 47 in 2023. Beeld: GAO

De adviezen zijn openbaar en worden uitgebracht aan het college van B&W. In het jaar 2023 zijn vrijwel alle adviezen van de commissie overgenomen door het college van B&W. Slechts éénmaal is het college contrair gegaan met het advies van de commissie. De GAO adviseert B&W op het gebied van ruimtelijke kwaliteit. Wanneer andere belangen zwaarder wegen, kan zij kan contrair gaan met het advies.

Adviezen ruimtelijke plannen, kwaliteitsgesprekken, procesbegeleiding, beleidsontwikkeling
In 2023 is de commissie betrokken geweest bij ruimtelijke plannen, zoals de vernieuwing van het stadshart en de herontwikkeling van Willemsoord. De commissie blijft graag op de hoogte van de verschillende ruimtelijke ontwikkelingen en waardeert de gesprekken die zij in 2023 hierover met de afdeling stedenbouw heeft gevoerd.

Ondersteunende activiteiten
De adviseurs van MOOI Noord-Holland doen meer dan hun werk in de gemeentelijke adviescommissies. Wij ondersteunen vrijwel alle gemeenten in Noord-Holland bij het behoud en de ontwikkeling van omgevingskwaliteit. Voor Den Helder hebben wij de gemeente ondersteunend en geadviseerd over een plan van aanpak voor de watertoren en de Lange Jaap. Daarnaast ondersteunt MOOI Noord-Holland de gemeente bij het opstellen van een nieuwe nota Omgevingskwaliteit.

Het zal de inwoners van Den Helder niet zijn ontgaan: op 28 september 2023 werden in het bijzijn van de commissaris van de Koning in de provincie Noord-Holland de deuren van het nieuwe stadhuis op Willemsoord geopend. In het rijksmonumentale gebouw 66, de voormalige mastenloods van het Marinecomplex uit 1826, zijn de publieke en politieke ruimtes ondergebracht, zoals de klantenbalies, de trouw- en de raadzaal. Gebouw 72, de voormalige zeilmakerij, oorspronkelijk gebouwd in 1949, werd herbestemd tot werkkantoor voor de gemeenteambtenaren en het college. Office WinHov tekende voor het ontwerp van de herbestemming van beide gebouwen, Van Hoogevest Architecten was als restauratiearchitect betrokken bij de restauratie van gebouw 66. In gebouw 72 werd het betonnen casco van het bestaande gebouw als uitgangspunt genomen. De oorspronkelijke, functioneel ingedeelde gevel werd vervangen door een transparante invulling, en een raster van stalen beplating, passend bij het karakter van de marinewerf. In gebouw 66 komt het monumentale karakter van het gebouw tot uiting in de onafgewerkte metselwerk buitengevels en de monumentale houten kapconstructie. Deze toont zich onder andere in de binnenstraat, waar de publiekbalies zijn gevestigd, de raadzaal en de trouwzaal. De commissie heeft bij dit project niet alleen geadviseerd bij de aanvraag, maar tevens in nauwe samenwerking met de toezichthouder van de gemeente, de architecten en de aannemers ook tijdens de bouw advies gegeven, door regelmatige bezoeken aan de bouwplaats. Binnenkort verrijst naast gebouw 72 aan de kade nog een houten en duurzaam gebouwde fietsenberging die het karakter krijgt van een houtloods, zoals die ook elders op het Marinecomplex voorkomen.

Met de duurzame herbestemming van beide gebouwen is niet alleen de toekomst van deze gebouwen veiliggesteld, maar is tevens een belangrijke impuls gegeven aan de verdere ontwikkeling van Willemsoord. Eerder vond in dit kader al een uitbreiding plaats van de tussen de Kampanje en gebouw 66 gelegen Medemblikkerloods, die in stijl van het bestaande gebouw werd verlengd richting de kade om de werkzaamheden die hier plaatsvinden voor het onderhoud, reparatie en restauratie van botters, aken en sloepen door vrijwilligers van de Museumhaven een goede plaats te kunnen geven. De verduurzaming van Willemsoord is echter niet alleen gebonden aan het gebruik: voor schouwburg de Kampanje adviseerde de commissie in 2023 positief op een voorstel voor het plaatsen van zonnepanelen, waarbij de karakteristieke dakvorm het uitgangspunt vormt voor het legplan van de panelen. De commissie heeft in de laatste maanden van het jaar daarnaast positief geadviseerd op de bouw van een nieuwe, beweegbare fietsers- voetgangersbrug tussen de flaneerkade aan de Zuidstraat en de zuidwestpunt van Willemsoord, die de bereikbaarheid van het gebied verder zal verbeteren. West 8 tekende voor dit ontwerp, dat zich in materiaal, kleur en ornamentiek straks als nieuwe tijdslaag goed zal voegen binnen de overige bruggen en bebouwing op het voormalige Marinecomplex.

Deze voetgangersbrug naar Willemsoord wordt uiteindelijk niet gerealiseerd. Beeld West8

Willemsoord 72 tijdens de renovatie. Beeld: GAO Den Helder

Als onafhankelijk adviseurs dragen wij bij aan een goede omgevingskwaliteit in uw gemeente. Die zorg delen we samen met de initiatiefnemers en met u. Elk jaar bespreken we tijdens een evaluatiegesprek met de portefeuillehouder de belangrijkste ontwikkelingen binnen uw gemeente en formuleren we aandachtspunten voor de toekomst.

De GAO Den Helder doet – vanuit haar ervaringen en inzichten – nog de volgende aanbevelingen:

• Met de intrede van De Omgevingswet werken gemeenten aan nieuw instrumentarium op het gebied van een goede omgevingskwaliteit. De commissieleden van de GAO hebben ervaring met het ontwikkelen van nieuwe, minder gedetailleerde en op maatschappelijke doelen gebaseerde kaders. Graag stellen we deze knowhow ter beschikking.
• Verduurzaming en het klimaat zijn actuele thema’s die steeds zichtbaarder en ingrijpender aanwezig zijn. De groeiende vraag naar zonnepanelen, warmtepompen en windmolens heeft impact op de bebouwde omgeving, maar ook veranderingen in gebruik van materialen (duurzaam geproduceerd en hernieuwbaar) en maatregelen voor de biodiversiteit brengen steeds nadrukkelijker veranderingen met zich mee. Met de invoering van de Omgevingswet heeft Den Helder besloten om de nota te vernieuwen. Dit biedt een kans om hier ook beleid op het gebied van duurzaamheid in op te nemen. Daar zijn in Den Helder op dit moment nog geen criteria voor opgenomen. De commissie adviseert daarnaast om ook na te denken over de inpassing van deze veranderingen bij het opstellen van beeldkwaliteitsplannen. Uiteraard is de commissie bereid om mee te denken over het thema en te ondersteunen waar mogelijk.
• Mochten er vragen zijn over de Omgevingswet, de rol van de commissie of bent u benieuwd naar onze werkzaamheden? U bent welkom om aan te sluiten bij onze vergaderingen, of wij komen graag bij u langs.
• Als u hulp nodig heeft op het vlak van beleid over erfgoed, dan kunt u contact opnemen met het Steunpunt Monumenten & Archeologie Noord-Holland. Hier proberen we waar het kan binnen bepaalde grenzen ondersteuning te bieden. Laat vooral weten wanneer hulp gewenst is.

Tot slot
Met dit jaarverslag geven we inzicht in de manier waarop de Gemeentelijke Adviescommissie Omgevingskwaliteit Den Helder aan de hand van de geldende beleidskaders adviseert over goede omgevingskwaliteit binnen uw gemeente. Dit is een doel waar wij ons graag voor inzetten en aan bijdragen. We doen dat zoveel mogelijk in het openbaar en in dialoog met betrokkenen.

De plannen in dit jaarverslag zijn slechts een greep uit de vele uiteenlopende plannen waarover de commissie dit jaar heeft mogen adviseren. Wij nodigen u van harte uit om in 2023 (digitaal) bij ons binnen te lopen en zelf te ervaren hoe boeiend en genuanceerd de advisering over omgevingskwaliteit is.