Dit jaarverslag biedt een overzicht van de activiteiten van de Erfgoedcommissie Amstelveen in 2024 en onze inspanningen voor omgevingskwaliteit binnen uw gemeente. Het verslag, wettelijk voorgeschreven, wordt jaarlijks aangeleverd aan de gemeenteraad en dient om inzicht te geven in onze adviserende rol voor een kwalitatief goede leefomgeving in de gemeente Amstelveen.

Omgevingswet en Adviescommissie
2024 markeerde een overgangsjaar voor de ruimtelijke ordening in Nederland, vooral door de invoering van de Omgevingswet. Deze nieuwe wet brengt veranderingen in werkwijze en cultuur binnen gemeenten met zich mee. Wij ondersteunden de gemeente bij de oprichting van de nieuwe wettelijke adviescommissie, gestart op 1 januari 2024. Met de bredere en meer vroegtijdige advisering over omgevingskwaliteit, waar erfgoed essentieel onderdeel van uitmaakt, worden thema’s zoals verduurzaming en landschappelijke inpassing vaker een onderwerp aan onze gesprekstafel. Meestal, zo valt in dit verslag te lezen, leidt dit tot positieve adviezen, waarbij we de wensen van de initiatiefnemer zoveel mogelijk in evenwicht brengen met gemeentelijke beleidsdoelen.

Werkwijze en Samenwerking
De commissie heeft een belangrijke taak in het bevorderen van omgevingskwaliteit bij erfgoedgerelateerde ontwikkelingen. Meerdere deskundigen op dat gebied zijn opgenomen in de commissie, en waar nodig raadplegen we specialistische kennis via MOOI Noord-Holland. Als onafhankelijk, multidisciplinair team helpen we publieke en private belangen zorgvuldig af te wegen binnen de kaders van het gemeentelijk beleid. Onze adviserende rol is constructief en gericht op inhoudelijke ondersteuning, in nauwe samenwerking met de gemeentelijke diensten. Dankzij trainingen en een vernieuwd adviesformat via MOOI Noord-Holland kunnen we effectief adviseren binnen de nieuwe kaders.

Veranderingen binnen de gemeente
De introductie van de Omgevingswet in 2024 betekent een nieuw tijdperk voor gemeenten. Gemeenten passen nieuwe instrumenten, kaders en processen toe. Er is een cultuurverandering gaande waarbij meer faciliterend naar initiatieven wordt gekeken. De voorbereidingen om bestaande processen in het gemeentehuis te moderniseren en de kwaliteit van de leefomgeving eerder bij planontwikkeling bespreekbaar te maken, vorderen vrijwel overal.

Blik op de Toekomst
De werkzaamheden van de nieuwe commissie zullen op den duur ook samenhangen met de vormgeving van het nieuwe beleidsinstrumentarium onder de Omgevingswet met nieuwe instrumenten als: Omgevingsvisies, -plannen, -programma’s en -vergunningen. Hierin krijgt het nieuwe begrip ‘goede omgevingskwaliteit’ als maatschappelijk kerndoel van de nieuwe wet gestalte. In de memorie van toelichting op de wet wordt ‘goede omgevingskwaliteit’ gekoppeld aan aspecten als cultureel erfgoed, architectonische kwaliteit van bouwwerken, stedenbouwkundige kwaliteit en kwaliteit van natuur en landschap.

Ambities en kernwaarden
De komende periode gaan wij als adviescommissie ook graag met u in gesprek over de ambities en kernwaarden van het kwaliteitsbeleid onder de Omgevingswet. Welke waarden en ambities staan centraal. Wat betekent dat voor de verschillende gebieden in de gemeente? In welke mate neemt de gemeente regie en wat wordt aan de mensen zelf overgelaten. De grote maatschappelijke opgave in de leefomgeving waar we de komende jaren voor staan moet opgelost. Maar naast vlot en betaalbaar moet het toch ook van goede kwaliteit zijn en lang houdbaar. Uw erfgoedcommissie speelt hierbij graag een constructieve en ondersteunende rol.

Ontwikkelingen bij MOOI Noord-Holland
MOOI Noord-Holland, de stichting die de commissie faciliteert, heeft haar verbinding met de gemeenten in Noord-Holland  versterkt door statutenwijziging, waardoor aangesloten gemeenten nu extra toezicht hebben op strategische besluiten. Op 28 juni werd voor het eerst een vergadering van aangesloten gemeenten georganiseerd, waar ook uw portefeuillehouder bij uitgenodigd was. Deze nauwere betrokkenheid doet geen afbreuk aan het uitgangspunt dat de door de gemeenteraad benoemde commissieleden onafhankelijk kunnen blijven adviseren.

De Amsterdamseweg is een historische structuur in Amstelveen, waarlangs een aantal monumenten staan. Een voorbeeld hiervan is Amsterdamseweg 485. Het pand bestaat uit een bouwlaag met een schildkap, waarbij de voorgevel wordt gekarakteriseerd door o.a. een risaliet met de entree en de vensters met luiken. De achterzijde zijn door de jaren heen verschillende aanbouwen geplaatst. De eigenaren willen het pand restaureren en uitbreiden om er met hun gezin te kunnen wonen.

Het oorspronkelijke ontwerpvoorstel was om het volume van het gebouw in dezelfde stijl als het monument uit te breiden. Dit zou de uitbreiding visueel integreren, maar leidde tot een verlies van de oorspronkelijke structuur. De vraag was welk deel van het pand monumentale waarde had en welk niet. Dit maakte de afleesbaarheid van het monument onduidelijk.

Op advies van de commissie is er een bouwhistorische verkenning uitgevoerd om de monumentale onderdelen van het pand te identificeren. In overleg is besloten geen verlenging van het bestaande volume te maken, maar een aparte uitbreiding te realiseren, die via een tussenlid verbonden werd met het monument. De commissie stelde verder voor om het “modernistische” ontwerp van de uitbreiding, met grote horizontale lijnen en contrasterende materialen, op subtiele wijze te laten aansluiten bij het monument.

Het resultaat is een ontwerp dat zowel het monumentale karakter van het pand behoudt als een moderne uitbreiding biedt, waardoor voldaan is aan de woonwensen van de eigenaren en er een mooie afleesbare tijdslaag aan het monument is toegevoegd.

De bestaande achtergevel. Leo van Bemmelen Architect

Het oorspronkeleijke ontwerp voorstel voor de uitbouw aan de achterzijde. BTA Bollenstreek

Geveltekening van het monument (rechts) en de uitbreiding (links). Leo van Bemmelen Architect

Het monumentale boerderijcomplex aan de Bovenkerkerweg, bestaande uit een boerderij, zomerhuis en schuren op het erf, verkeert in zeer slechte staat. De eigenaar heeft plannen om de boerderij te restaureren en herbestemmen tot woning, met eigentijdse ingrepen die aansluiten bij de nieuwe functie. Het zomerhuis wordt herbouwd met moderne elementen, terwijl de schuren worden vervangen door twee nieuwbouwschuurwoningen. Deze woningen worden ontworpen in een hedendaagse stijl, gebaseerd op historische bijgebouwen op een boerenerf.

De commissie heeft aanbevolen het plan integraal te benaderen en het boerenerf als ensemble te ontwerpen. Daarnaast heeft de commissie gevraagd om een transformatievisie, met daarin heldere uitgangspunten voor zowel de restauratie van de boerderij, de herbouw van het zomerhuis en de nieuwbouw op het erf. Dit resulteerde in de keuze om het monumentale karakter van de boerderij te behouden door een letterlijke reconstructie, met behoud van de voorgevel, aangevuld met subtiele eigentijdse ingrepen die de nieuwe functie ondersteunen. Ook het zomerhuis wordt zoveel mogelijk in oorspronkelijke staat hersteld, met eigentijdse elementen die het historische karakter respecteren. De schuurwoningen werden herontworpen met aandacht voor de hiërarchie, aansluiting op het maaiveld, materialisatie en gevelopeningen, zodat ze goed passen binnen het historische ensemble. Verder is de verkaveling van het erf aangepast om historische kenmerken zoals siertuin, moestuin en boomgaard te integreren, met een logische ontsluiting en een duidelijke opbouw van de volumes. Het resultaat is een karakteristiek erf, waar de historie zichtbaar blijft en de monumenten goed tot hun recht komen.

De commissie had een aantal behandelingen nodig om te komen tot het eindresultaat. Bovendien was het voor haar lastig om het plan integraal te benaderen, aangezien in gemeente Amstelveel wordt gewerkt met een erfgoedcommissie voor uitsluitend monumenten, en een bouwmeester voor nieuwbouw. Op een kavel waar beide componenten (erfgoed en nieuwbouw) samenkomen, zijn twee aparte commissies niet bevorderlijk voor het adviestraject. De commissie pleit daarom voor een nauwere samenwerking met de bouwmeester, zodat voor dergelijke ontwikkelingen waarbij erfgoed en nieuwbouw samenkomen, een gemakkelijker adviestraject kan worden doorlopen.

Impressie van het nieuwe ontwerp voor het boerenijencomplex met de boerderij en zomerhuis vooraan het erf en de twee nieuwbouwschuurwoningen achter op het erf. Enzo Architecten

Impressie van de boerderij en zomerhuis. Enzo Architecten

Impressie van de twee nieuwbouwschuurwoningen. Enzo Architecten

Het verbouwen en/of herbestemmen van monumenten gaat vaak samen met (noodzakelijke) herstel- en restauratiewerkzaamheden. Tijdens de advisering over dergelijke werkzaamheden aan monumenten, maakt de commissie een zorgvuldige afweging tussen de monumentale waarden en de bouwtechnische staat van (onderdelen van) het monument. Om deze afweging te kunnen maken, brengt de commissie een locatiebezoek.

Een voorbeeld hiervan is het Gemaal Middelpolder, een gemeentelijk monument dat wordt herbestemd en waar funderingsherstel moet worden uitgevoerd, in combinatie met het wijzigen van het pompsysteem. Door allerlei innovaties is de gemaalfunctie van het pand uit 1897 overbodig geworden. Het funderingsherstel heeft grote gevolgen voor monumentale onderdelen zoals de vloer en de machines in het pand, maar tegelijkertijd is funderingsherstel noodzakelijk voor de instandhouding van het monument als geheel. Op locatie is de bestaande toestand bekeken, en heeft de commissie samen met de initiatiefnemer, architect en aannemer overleg gevoerd over de wijze waarop de werkzaamheden uitgevoerd kunnen worden en hoe daarbij wordt omgegaan met de monumentale waarden. Daar zijn een aantal uitgangspunten uit voortgekomen, die de architect heeft vastgelegd in een visiedocument, en vanuit daar worden de plannen technisch weer verder uitgewerkt. In 2025 krijgen de gesprekken met de initiatiefnemer en architect een vervolg.

De commissie op locatiebezoek aan het gemaal. MOOI Noord-Holland

De adviezen zijn openbaar en worden uitgebracht aan het college van B&W. In het jaar 2024 zijn alle adviezen van de commissie overgenomen door het college van B&W.

Adviezen ruimtelijke plannen, kwaliteitsgesprekken, procesbegeleiding, beleidsontwikkeling
In 2024 is de commissie niet alleen betrokken geweest bij verbouwingen van monumenten, maar heeft zij ook geadviseerd over kunstwerken en ruimtelijke ontwikkelingen in de omgeving van monumenten. Een voorbeeld hiervan is het plaatsen van een kunstwerk dat eerst onderdeel uitmaakte van de reeds gesloopte Martin Luther King basisschool, maar nu op de school aan de Van Weerden Poelmanlaan wordt geplaatst. Een ander voorbeeld is het realiseren van een buurtmoestuin bij de Kruiskerk, op verzoek van de buurtbewoners. Tijdens het overleg met de gemeente heeft de erfgoedcommissie een aantal uitgangspunten voor een goede landschappelijke inpassing meegegeven.

Ondersteunende activiteiten
De adviseurs van MOOI Noord-Holland doen meer dan hun werk in de gemeentelijke adviescommissies. Wij ondersteunen vrijwel alle gemeenten in Noord-Holland bij het behoud en de ontwikkeling van omgevingskwaliteit. Voor gemeente Amstelveen hebben we bijvoorbeeld een cursus op maat samengesteld voor de nieuw aangestelde stadsarchitect.

Het erfgoedbestand van Amstelveen is rijk en divers; van archeologisch waardevolle plekken en beschermde gezichten tot bijzondere monumenten, zoals woonhuizen, boerderijen en parken. In de Erfgoednota is vastgelegd wat belangrijk is voor erfgoed in de toekomst; o.a. een duurzaam behoud van erfgoed en het bieden van kansen voor herbestemming, waarbij ‘behoud door ontwikkeling’ het uitgangspunt is. Binnen deze doelstellingen is het aspect duurzaamheid zeer van belang gezien de energietransitie die we met elkaar moeten maken. In bijna ieder plan waar de erfgoedcommissie dan ook over adviseert, komt duurzaamheid aan de orde.

De erfgoedcommissie probeert bij iedere planbehandeling actief mee te denken met de monumenteigenaren, maar momenteel is er in gemeente Amstelveen nog geen beleid voor verduurzaming van monumenten. De erfgoedcommissie adviseert een dergelijk beleidskader op te stellen, zowel als toetsingskader voor haar als voor alle vergunningverleners, en ook actief aan de slag te gaan met het informeren van de bewoners. Met duurzaamheidsbeleid kan aan de voorkant van een initiatief informatie worden verstrekt over de verduurzamingsmogelijkheden en de afwegingen die daaraan ten grondslag liggen. Hoewel verduurzaming van monumenten maatwerk blijft, zorgt duurzaamheidsbeleid wel voor een heldere advieslijn.

Door het hele land zijn er goede voorbeelden te vinden, gebundeld op de websites zoals de Toolbox Duurzaamheid & Ruimtelijke Kwaliteit en het Steunpunt voor Cultureel Erfgoed Noord-Holland. Ook heeft de RCE een afwegingskader Verduurzaming van monumenten opgesteld; richtlijnen die een op een over zijn te nemen in beleid.

Het afwegingskader Verduurzaming van monumenten van de RCE. Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed

Als onafhankelijk adviseur dragen wij bij aan een goede omgevingskwaliteit in uw gemeente. Die zorg delen we samen met de initiatiefnemers en met u. Elk jaar bespreken we tijdens een evaluatiegesprek met de portefeuillehouder de belangrijkste ontwikkelingen binnen uw gemeente en formuleren we aandachtspunten voor de toekomst. Op 8 mei 2025 vond dit jaarlijkse evaluatiegesprek plaats over het jaar 2024.

Tijdens het gesprek zijn de thema’s in het jaarverslag en de aanbevelingen besproken. Wat niet in het jaarverslag stond, maar waar de Erfgoedcommissie wel aandacht voor heeft gevraagd bij de wethouder, is de bebouwing uit de wederopbouw en de Post 65 periode. Ook voor deze bebouwing geldt dat zij toe zijn aan (grondige) renovaties, herbestemmingen en verduurzaming. Een bijzonder voorbeeld hiervan is de Meander, een verzameling van flatgebouwen uit de jaren ’60, ontworpen door Arthur Staal. Gemeente Amstelveen heeft veel bebouwing uit wederopbouw en Post 65, wat ook onderdeel is van de identiteit van de gemeente, maar er is nog nooit onderzocht wat de waarde ervan is. De Erfgoedcommissie adviseert daarom onderzoek te doen naar de tijdsperioden en de uitkomsten ervan kunnen gebruikt worden voor (toekomstige) herontwikkelingen, verduurzamingsplannen, etc.

Daarnaast heeft de Erfgoedcommissie haar waardering uitgesproken over de samenwerking met de ambtelijke medewerkers van de gemeente, dhr. Kempers en mevr. Platje. Zij hoopt ook komend jaar samen met hen verder te werken aan het realiseren van een goede omgevingskwaliteit bij erfgoed (gerelateerde) ontwikkelingen.

Overige aanbevelingen door de commissie
De Erfgoedcommissie Amstelveen doet – vanuit haar ervaringen en inzichten – nog de volgende aanbevelingen:

• Voor de invoering van de Omgevingswet moest de gemeentelijke adviescommissie wettelijk worden ingesteld middels een Verordening op de gemeentelijke adviescommissie. De verordening die is opgesteld, komt echter niet overeen met de daadwerkelijke situatie; het suggereert één adviescommissie ruimtelijke kwaliteit, terwijl er in werkelijkheid een bouwmeester en een erfgoedcommissie is, die afzonderlijk van elkaar adviseren. De erfgoedcommissie raadt aan om de verordening te wijzigen, en pleit voor een nauwere samenwerking met de bouwmeester, zeker in een vroegtijdig stadium en daar waar erfgoed en nieuwbouw samenkomen in één ontwikkeling.
• Met de intrede van De Omgevingswet werken gemeenten aan nieuw instrumentarium op het gebied van een goede omgevingskwaliteit. Uw commissieleden hebben al ervaring met het ontwikkelen van nieuwe, minder gedetailleerde en op maatschappelijke doelen gebaseerde kaders. Graag stellen we deze knowhow ter beschikking.
• Verduurzaming en het klimaat zijn actuele thema’s die steeds zichtbaarder en ingrijpender aanwezig zijn. De groeiende vraag naar zonnepanelen, warmtepompen en windmolens heeft impact op de bebouwde omgeving, maar ook veranderingen in gebruik van materialen (duurzaam geproduceerd en hernieuwbaar) en maatregelen voor de biodiversiteit brengen steeds nadrukkelijker veranderingen met zich mee. De invoering van de Omgevingswet is voor veel gemeenten een logisch moment om de nota’s te vernieuwen. De meesten kiezen ervoor om de gelegenheid aan te grijpen als een kans om hier ook beleid op het gebied van duurzaamheid in op te nemen. In gemeente Amstelveen is voor dergelijke ingrepen op dit moment nog geen criteria opgenomen. De commissie adviseert om actief aan de slag te gaan en na te denken over de gevolgen en inpasbaarheid van deze veranderingen bij het opstellen van bijvoorbeeld beeldkwaliteitsplannen en nota’s. Uiteraard is de commissie bereid om mee te denken over het thema en te ondersteunen waar mogelijk.
• Veel gemeenten zijn aan het werk (oefenen) met de Omgevingstafel. Doet uw gemeente dit ook? Het is aanbevelingswaardig om een lid van de commissie hierbij aan te laten sluiten.
• Mochten er vragen zijn over de Omgevingswet, de rol van de commissie of bent u benieuwd naar onze werkzaamheden? U bent welkom om aan te sluiten bij onze vergaderingen, of wij komen graag bij u langs.
• Als u hulp nodig heeft op het vlak van beleid over erfgoed, dan kunt u contact opnemen met het Steunpunt Cultureel Erfgoed Noord-Holland. Hier proberen we waar het kan binnen bepaalde grenzen ondersteuning te bieden. Laat vooral weten wanneer hulp gewenst is.

Tot slot
Met dit jaarverslag geven we inzicht in de manier waarop de Erfgoedcommissie Amstelveen aan de hand van de geldende beleidskaders adviseert over goede omgevingskwaliteit bij erfgoed gerelateerde ontwikkelingen binnen uw gemeente. Dit is een doel waar wij ons graag voor inzetten en aan bijdragen. We doen dat zoveel mogelijk in het openbaar en in dialoog met betrokkenen.

De plannen in dit jaarverslag zijn slechts een greep uit de vele uiteenlopende plannen waarover de commissie dit jaar heeft mogen adviseren. Wij nodigen u van harte uit om in 2025 bij ons binnen te lopen en zelf te ervaren hoe boeiend en genuanceerd de advisering over erfgoed en omgevingskwaliteit is.