Dit jaarverslag biedt inzicht in de activiteiten van de Adviescommissie voor Ruimtelijke Kwaliteit in 2023 en onze inzet voor omgevingskwaliteit in uw gemeente. De gemeenteraad heeft ons opdracht gegeven om te adviseren volgens de gemeentelijke beleidskaders. Jaarlijks publiceren we dit verslag, niet alleen vanwege de wettelijke rapportageplicht, maar ook omdat we ons werk en de impact ervan graag belichten. Hierdoor kunnen we algemene informatie delen over de waarde van een goede omgevingskwaliteit en hoe dit wordt verankerd in het gemeentelijk beleid. Het jaarverslag geeft de gemeenteraad en anderen hopelijk inzicht in onze inspanningen voor een goede omgevingskwaliteit in de gemeente Amstelveen.

Naast bespreking van bemensing, werkwijze en statistieken, illustreren we ons werk aan de hand van voorbeeldplannen, zowel klein als groot. Dit geeft de gemeenteraad inzicht in onze interacties met initiatiefnemers, ontwerpers en gemeenteambtenaren. Meestal leidt dit tot positieve adviezen, waarbij we de wensen van de initiatiefnemer zoveel mogelijk in evenwicht brengen met gemeentelijke beleidsdoelen.

De introductie van de Omgevingswet in 2024 betekent een nieuw tijdperk voor gemeenten. Gemeenten passen nieuwe instrumenten, kaders en processen toe. De noodzakelijke cultuurverandering die cruciaal werd gevonden voor een succesvolle introductie van de nieuwe wet is al geleidelijk op gang gekomen. De voorbereidingen om bestaande processen in het gemeentehuis te moderniseren, meer integraal naar plannen te kijken en ook de kwaliteit van de leefomgeving eerder bij planontwikkeling bespreekbaar te maken, zijn vrijwel overal vergevorderd. Hierbij zijn natuurlijk lokale verschillen te ontdekken die aansluiten op de gemeentelijke organisatie en werkwijze. Waar veel gemeenten de welstandscommissie en erfgoedcommissie hebben samengevoegd tot één gemeentelijke adviescommissie, hanteert gemeente Amstelveen nog twee adviesorganen; de stadsbouwmeester en de erfgoedcommissie.

Het jaar 2023 stond voor ons en onze gemeentelijke collega’s in het teken van het instellingsbesluit dat de gemeenteraad heeft moeten nemen ter introductie van de nieuwe gemeentelijke adviescommissie onder de omgevingswet. Ook in uw gemeente is de instelling van de gemeentelijke adviescommissie als opvolger van de huidige commissie op tijd voltooid. In vrijwel alle gemeenten is ervoor gekozen om de commissie een bredere taakomschrijving te geven om een goede omgevingskwaliteit te bereiken. Op grond van de wet moeten enkele leden van de commissie monumentendeskundige zijn. Cultuurhistorische aspecten spelen een belangrijkere rol, en we hebben deskundigen op dat terrein opgenomen in de commissie, waar nodig doen we een beroep op bijzondere specialismen via MOOI Noord-Holland.

De gemeentelijke adviescommissie kan als onafhankelijk, deskundig en multidisciplinair team bijdragen aan de zorgvuldige afweging van publieke en private belangen en deze proberen zo goed mogelijk bij elkaar te brengen. Dit is fundamenteel anders dan de toetsende rol die commissies in het verleden hadden. Onder de Omgevingswet wordt het stellen van doelen belangrijker dan het voorschrijven van gedetailleerde regels. Hierbij is er meer behoefte aan een behulpzame constructieve vorm van adviseren, aan deskundige interpretatie van de spelregels en zorgvuldige inhoudelijke motivering. Hier ligt een belangrijke taak voor de onafhankelijke gemeentelijke adviescommissie.

Graag gaan uw adviseurs in de gemeentelijke adviescommissie de komende periode met u in gesprek over de inhoud van het kwaliteitsbeleid onder de Omgevingswet. Welke waarden en ambities staan centraal. Wat betekent dat voor de verschillende gebieden in de gemeente? In welke mate neemt de gemeente regie en wat wordt aan de mensen zelf overgelaten. Hoe landt dit in de nieuwe instrumenten als omgevingsvisie en omgevingsplan. De nieuwe vormgeving van het kwaliteitsbeleid onder de Omgevingswet is een omvangrijke opgave. Als commissie dragen we daar graag aan bij.

 ‘Tegelijkertijd stelt het programma Mooi Nederland ruimtelijke kwaliteit centraal bij de aanpak van maatschappelijke opgaven – op de korte en de lange termijn (2030, 2050 en 2100). Met het programma Mooi Nederland borg ik de belevingswaarde, gebruikswaarde én toekomstwaarde bij het ordenen van de ruimte. Door de grote vraagstukken in de toekomst te verkennen, deze samen te brengen in integrale toekomstbeelden en te vertalen naar concrete inrichtingsoplossingen op gebiedsniveau laten we zien hoe we ons land kunnen inrichten met toevoeging van ruimtelijke kwaliteit.’

Kamerbrief bij contourennotitie Nota Ruimte 6-10-2023 Hugo de Jonge, minister van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties

In oktober 2023 zond Minister De Jonge de Contourennotitie Nota Ruimte naar de Tweede Kamer, als voorbereiding op de nieuwe Nota Ruimte. Deze notitie belicht de urgente keuzes voor overheden op het gebied van energie, natuur, woningbouw, landbouw, economie en infrastructuur en geeft een eerste richting voor rechtvaardige verdeling van de ruimte.

De contourennotitie presenteert de visie en schetst globaal de inhoudelijke richting van de nieuwe Nota Ruimte. De kern van deze visie is ‘Heel Nederland’. Heel Nederland moet benut én recht gedaan worden om de schaarse ruimte rechtvaardig te verdelen, met behoud van ruimtelijke kwaliteit, ook voor toekomstige generaties. Ruimtelijke kwaliteit ontstaat door synergie tussen de herkomstwaarde, gebruikswaarde, belevingswaarde en toekomstwaarde van een plek of gebied.

Herkomstwaarde gaat over de ontstaansgeschiedenis en identiteit van een plek in beeld. Gebruikswaarde gaat over effectief, efficiënt en meervoudig ruimtegebruik. Belevingswaarde stelt schoonheid, eigenheid en onderscheidende kwaliteit centraal. Toekomstwaarde draait om duurzaam, aanpasbaar en robuust ingerichte ruimte. Ontwerp speelt een essentiële rol, niet alleen in strategische verkenningen maar ook in concrete plannen en uitvoering.

Net als voor brede welvaart geldt bij ruimtelijke kwaliteit dat de uitwerking van plek tot plek verschilt. De grote verscheidenheid binnen ons land, in landschappen en stedenschoon, maar ook tussen stad en open landschap, is een kwaliteit en heel belangrijk voor het vestigingsklimaat. Werken aan ruimtelijke kwaliteit is daarom ook werken aan versterken van onderscheidende gebiedskwaliteiten.

De waterpartij aan de Wilgenlaan eindigt in een lagergelegen terras dat een monumentaal ensemble vormt met de keerwanden en bruggen. Het is door Jan Wils ontworpen in kubische baksteenarchitectuur van de Haagse School. Het terras aan het water en de ongebruikte fontein liggen er verwaarloosd en verlaten bij. Doordat het deels aan het zicht vanaf de aangrenzende openbare ruimte is onttrokken, fungeert het terras als ongewenste hangplek. Op initiatief van de gemeente werden aan de erfgoedcommissie ontwerpen voorgelegd voor een landschappelijke invulling met een grastalud en nieuw houten terras. Daarmee zou een prima plek worden gerealiseerd om in de zon te vertoeven, maar op een wijze die volgens de commissie nog niet aansloot bij de kernwaarden van het gemeentelijk monument.

Het advies van de commissie was erop gericht om het steenachtige karakter en het spel van stenen plateau’s, trappen en keerwanden te respecteren. Gestuurd is op een goede renovatie van het metselwerk, en een bescheiden en hoogwaardige inrichting van deze stedelijke plek. Daarnaast was er oog voor het creëren van een fijne en sociaal veilige omgeving. Er is aandacht gevraagd voor onopvallende, maar goede verlichting. Een iets verhoogde border ter plaatse van de aansluiting van het lage terras en de opgaande keermuur voorkomt dat mensen – vanaf het trottoir gezien – uit het zicht verdwijnen. De commissie heeft er vertrouwen in dat het definitieve ontwerp een verrijking zal vormen van de omgevingskwaliteit van deze bijzondere openbare plek.

Het ontwerp voor het Veenendaalplein. Gemeente Amstelveen

Het industriële rijksmonumentale pand aan De Oude Molen 2 wordt getransformeerd tot dierenkliniek. De eigenaar wil de transformatie aangrijpen om meteen het monument te verduurzamen. Het doel is een energielabel A behalen.

Bij de nieuwe indeling van het pand is gekozen voor een ‘box in box constructie’; in de bestaande ruimte worden nieuwe ‘dozen’ neergezet, voorzien van geïsoleerde wanden, vloeren en plafonds. De bestaande gasinstallatie wordt vervangen door een elektrische installatie en een gebalanceerd ventilatiesysteem zorgt voor een duurzame toe- en afvoer van lucht en maakt gebruik van warmteterugwinning. Hiervoor zijn dakunits en kanalen nodig. Ook wil de eigenaar graag ieder kozijn voorzien van dubbele HR-beglazing.

De erfgoedcommissie heeft waardering voor de duurzaamheidsambitie van de eigenaar en denkt graag mee met de verduurzaming van monumenten, maar maakt ook een afweging in hoeverre de verduurzamingsingrepen afbreuk doen aan de monumentale waarden van het pand. Daarom zijn vragen gesteld over de positionering van de dakunits en over het verloop van de kanalen. Voor de plaatsing van dubbele HR-beglazing heeft de erfgoedcommissie gevraagd naar detaillering van zowel de bestaande als de nieuwe situatie, zodat na kan worden gegaan of de ingreep uitvoerbaar is, zonder dat het monument schade oploopt. Niet ieder historisch kozijn leent zich voor dubbele HR-beglazing, omdat de bestaande profielen soms te dun zijn. De aanvrager is momenteel bezig om de aanvraag omgevingsvergunning gereed te maken, en komt nog met een antwoord op de vragen van de commissie. Wij zien uit naar de uitwerking.

In heel Nederland verliezen steeds meer boerderijen hun agrarische functie, zo ook in gemeente Amstelveen. Herbestemmingen van boerderijen zijn vaak langlopende en complexe processen, onder andere omdat het meestal een bestemmingsplanwijziging vergt. Daarnaast verkeren de monumentale boerderijen in gemeente Amstelveen niet allemaal in bouwtechnisch goede staat, waardoor de Erfgoedcommissie zo nu en dan de vraag krijgt of bepaalde panden op het agrarische erf herbouwd mogen worden.

Momenteel lopen er een aantal trajecten die betrekking hebben op het herbestemmen van agrarisch erfgoed. Aan de start van dergelijke trajecten brengt de Erfgoedcommissie vaak een locatiebezoek. Dit is noodzakelijk om onder andere een beeld te krijgen van de monumentale waarden van de boerderij en de bouwtechnische staat. Op basis daarvan wordt met de betrokkenen gepraat over de uitgangspunten voor de herbestemming, die zijn geformuleerd aan de hand van een bouwhistorisch onderzoek; zijn de uitgangspunten denkbaar of vergen bepaalde gebouwen een andere aanpak? Daarna volgt het restauratieplan.

De Erfgoedcommissie maakt binnen iedere stap in het adviestraject een afweging tussen het behoud van de monumentale waarden een duurzaam gebruik voor de toekomst; een passende functie, zodat het monument ook voor de toekomst bewaard kan worden.

De commissie op locatiebezoek bij een monumentale boerderij in Amstelveen. MOOI Noord-Holland

De adviezen zijn openbaar en worden uitgebracht aan het college van B&W. In het jaar 2023 zijn vrijwel alle adviezen van de commissie overgenomen door het college van B&W.

De commissie adviseert overigens niet altijd alleen over de erfgoedplannen in gemeente Amstelveen. Bij rijksmonumenten brengt de Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed (RCE) ook een advies uit. Voor zeer complexe plannen trekt de Erfgoedcommissie samen met de adviseur van de RCE op, bijvoorbeeld bij het Jagershuis. Beide adviesorganen zijn bij de bespreking van het plan aanwezig, zodat een gezamenlijk gedragen advies kan worden opgesteld.

Adviezen ruimtelijke plannen, kwaliteitsgesprekken, procesbegeleiding, beleidsontwikkeling
In 2023 heeft de Erfgoedcommissie breder geadviseerd dan alleen maar verbouwplannen van monumenten en panden in beschermde gezichten. Dit jaarverslag bevat al een voorbeeld van een project met een stedenbouwkundig en landschappelijk element (het Veenendaalplein), en de Erfgoedcommissie heeft ook geadviseerd over de aanwijzing van een gemeentelijk monument. Afgelopen jaar stond er een pand aan de Handweg te koop, waarvan de ambtenaren zich afvroegen of het pand bijzonder genoeg is om het als gemeentelijk monument aan te merken. Daartoe heeft gemeente Amstelveen een redengevende omschrijving laten maken; een onderzoek naar de (potentiële) monumentale waarden van een pand. Volgens de Erfgoedcommissie toonde de redengevende omschrijving aan dat het pand van hoge cultuurhistorische, stedenbouwkundige en architectonische waarde is, waardoor zij adviseerde het pand een gemeentelijke monumentenstatus toe te kennen. Een aanwijzingstraject is helaas niet opgestart.

Ondersteunende activiteiten
De adviseurs van MOOI Noord-Holland doen meer dan hun werk in de gemeentelijke adviescommissies. Zo is Daniël Peters, lid van de Erfgoedcommissie, tevens plaatsvervangend stadsbouwmeester voor gemeente Amstelveen. Daarnaast ondersteunen wij vrijwel alle gemeenten in Noord-Holland bij het behoud en de ontwikkeling van omgevingskwaliteit en vanuit het Steunpunt Cultureel Erfgoed, een taak die MOOI Noord-Holland uitvoert in opdracht van de provincie, zijn diverse bijeenkomsten over actuele erfgoedthema’s georganiseerd.

In 2016 is de Paulusbunker aan de Wolfert van Borsselenweg aangewezen als gemeentelijk monument. Destijds waren er al plannen om een historische educatieve functie aan het monument te geven, en daar is de afgelopen jaren hard aan gewerkt.

Voordat er een nieuwe functie aan de bunker toegekend kon worden, diende eerst een restauratie te worden uitgevoerd. De bunker was onder andere niet wind- en waterdicht en binnenmuren zaten vol met graffiti. Met name het eerste punt leek een uitdaging te zijn tijdens de restauratie, maar is uiteindelijk gelukt. Vervolgens is de bunker ingericht met hulp van Vereniging Historisch Amstelveen. Vandaag de dag kunnen groepen 7 en 8 van de Amstelveense basisscholen de bunker bezoeken. In samenwerking met het project Historisch Besef – een opdracht van gemeente Amstelveen – is een leerlijn over de Tweede Wereldoorlog ontwikkeld, die het oorlogsverhaal vanuit verschillende perspectieven vertelt.

Volgens de commissie is dit een geslaagd voorbeeld van een herbestemming. De nieuwe functie heeft oog voor het beladen karakter van het erfgoed, wat wordt ingezet in het vertellen van de geschiedenis. Door de bunker te koppelen aan een leerlijn van het project Historisch Besef, wordt het verbonden met andere gebeurtenissen en objecten uit de Tweede Wereldoorlog; de bunker wordt voorzien van context. De Erfgoedcommissie hoopt dat dit voorbeeld als inspiratie kan dienen voor andere gemeenten met beladen erfgoed.

De educatieruimte in de Paulusbunker. Gemeente Amstelveen

Als onafhankelijk adviseur dragen wij bij aan een goede omgevingskwaliteit in uw gemeente. Die zorg delen we samen met de initiatiefnemers en met u. Elk jaar bespreken we tijdens een evaluatiegesprek met de portefeuillehouder de belangrijkste ontwikkelingen binnen uw gemeente en formuleren we aandachtspunten voor de toekomst. Op [datum] vond dit jaarlijkse evaluatiegesprek plaats over het jaar 2023. De belangrijkste uitkomsten van dat gesprek zijn: [samenvatting invullen].

Overige aanbevelingen door de commissie
De Erfgoedcommissie Amstelveen doet – vanuit haar ervaringen en inzichten – nog de volgende aanbevelingen:

• In het streven naar omgevingskwaliteit is samenwerking met alle betrokken partijen, en het vroegtijdig in gesprek gaan met elkaar, belangrijk om tot een goed resultaat te komen, ook als er twee aparte adviesorganen binnen de gemeente zijn (de stadsbouwmeester en de Erfgoedcommissie). Niet alleen merkt de Erfgoedcommissie steeds vaker dat de erfgoedcomponent in een plan vaak samengaat met nieuwbouw, maar ook binnen de Omgevingswet is integraal werken nóg belangrijker, bijvoorbeeld als er bouwplannen in de omgeving van een monument zijn. De Erfgoedcommissie werkt daarom graag aan het versterken van de samenwerkingen binnen gemeente Amstelveen, in het bijzonder met de stadsbouwmeester, roept de gemeente daarom op om de samenwerking te faciliteren en ondersteunen.
• Met de intrede van De Omgevingswet werken gemeenten aan nieuw instrumentarium op het gebied van een goede omgevingskwaliteit. Uw commissieleden hebben al ervaring met het ontwikkelen van nieuwe, minder gedetailleerde en op maatschappelijke doelen gebaseerde kaders. Graag stellen we deze knowhow ter beschikking.
• Verduurzaming en het klimaat zijn actuele thema’s die steeds zichtbaarder en ingrijpender aanwezig zijn. De groeiende vraag naar zonnepanelen, warmtepompen en windmolens heeft impact op de bebouwde omgeving, maar ook veranderingen in gebruik van materialen (duurzaam geproduceerd en hernieuwbaar) en maatregelen voor de biodiversiteit brengen steeds nadrukkelijker veranderingen met zich mee. De invoering van de Omgevingswet is voor veel gemeenten een logisch moment om de nota’s te vernieuwen. De meesten kiezen ervoor om de gelegenheid aan te grijpen als een kans om hier ook beleid op het gebied van duurzaamheid in op te nemen. In gemeente Amstelveen is nog geen beleid voor verduurzaming van erfgoed. De Erfgoedcommissie adviseert om actief aan de slag te gaan en na te denken over de gevolgen en inpasbaarheid van deze veranderingen bij het opstellen van bijvoorbeeld beeldkwaliteitsplannen en nota’s. Uiteraard is de Erfgoedcommissie bereid om mee te denken over het thema en te ondersteunen waar mogelijk.
• Veel gemeenten zijn aan het werk (oefenen) met de Omgevingstafel. Doet uw gemeente dit ook? Het is aanbevelingswaardig om een lid van de commissie hierbij aan te laten sluiten.
• Mochten er vragen zijn over de Omgevingswet, de rol van de commissie of bent u benieuwd naar onze werkzaamheden? U bent welkom om aan te sluiten bij onze vergaderingen, of wij komen graag bij u langs.
• Als u hulp nodig heeft op het vlak van beleid over erfgoed, dan kunt u contact opnemen met het Steunpunt Monumenten & Archeologie Noord-Holland. Hier proberen we waar het kan binnen bepaalde grenzen ondersteuning te bieden. Laat vooral weten wanneer hulp gewenst is.

Tot slot
Met dit jaarverslag geven we inzicht in de manier waarop de Erfgoedcommissie Amstelveen de hand van de geldende beleidskaders adviseert over goede omgevingskwaliteit binnen uw gemeente. Dit is een doel waar wij ons graag voor inzetten en aan bijdragen. We doen dat zoveel mogelijk in het openbaar en in dialoog met betrokkenen.

De plannen in dit jaarverslag zijn slechts een greep uit de vele uiteenlopende plannen waarover de commissie dit jaar heeft mogen adviseren. Wij nodigen u van harte uit om in 2023 (digitaal) bij ons binnen te lopen en zelf te ervaren hoe boeiend en genuanceerd de advisering over omgevingskwaliteit is.