De Erfgoedcommissie Amstelveen is ook in 2022 in uw gemeente enthousiast pleitbezorger geweest voor ruimtelijke kwaliteit. De gemeenteraad heeft ons de opdracht gegeven te adviseren op basis van de gemeentelijke beleidskaders. Met dit jaarverslag legt de commissie verantwoording af aan de gemeenteraad over de onafhankelijke advisering in 2022.

Naast aandacht voor de bemensing, de werkwijze en de aantallen adviezen presenteren wij een bloemlezing van adviezen waarmee we de gemeenteraad inzicht geven in hoe de gesprekken in onze commissie met initiatiefnemers, ontwerpers en ambtenaren van de gemeente worden gevoerd. We proberen daarbij in beeld te brengen wat het effect is van deze advieswerkzaamheden.

In de meeste gevallen zijn we in staat om in één of meerdere besprekingen te komen tot een positieve advisering, waarbij de inzet is om zo dicht mogelijk te blijven bij de wensen van de initiatiefnemer en ook de gemeentelijke beleidsambities zoveel mogelijk recht te doen. In de praktijk levert dit in de meeste gevallen goede plannen en tevreden initiatiefnemers op.  Slechts een enkele keer wordt een aanvraag op grond van onze adviezen geweigerd en meestal is er dan ook iets anders aan de hand, zoals strijd met het bestemmingsplan of ander beleid.

Uit de serie Het maakbare landschap. Loek Buter

Omgevingswet en verder

De invoering van de Omgevingswet is wederom uitgesteld.  Dit neemt niet weg dat de meeste gemeenten in Noord-Holland hebben besloten de cultuurverandering die samenhangt met deze nieuwe wet onverminderd voort te zetten. De voorbereidingen om bestaande processen in het gemeentehuis te moderniseren, meer integraal naar plannen te kijken en ook de kwaliteit van de leefomgeving eerder bij planontwikkeling bespreekbaar te maken, zijn vrijwel overal in volle gang. Experimenten met omgevingstafels en de nieuwe verbrede gemeentelijke adviescommissie zien we vrijwel overal terug. Ook in uw gemeente is de instelling van de gemeentelijke erfgoedcommissie als opvolger van de huidige commissie goed voorbereid.

Met de komst van nieuwe vormen van planbegeleiding wordt ook steeds vaker een beroep gedaan op individuele leden van de erfgoedcommissie om onder verantwoordelijkheid van de commissie aan vroege planadvisering mee te doen. Hiertoe neemt de commissie een mandaatbesluit. De snelheid en efficiëntie van de advisering kan hiermee toenemen en in geval van twijfel kan de gemandateerde terugvallen op de commissie.

In 2022 hebben in maart de gemeenteraadsverkiezingen plaatsgevonden. Meestal leidt dit ertoe dat wat later in het jaar met de gemeente wordt teruggekeken op het voorgaande jaar. In 2023 zal het jaarverslag over 2022 weer eerder in het jaar onderwerp van gesprek worden. Wellicht is er dan voor nieuwe raadsleden een gelegenheid om met de adviseurs in deze commissie kennis te maken. Bijvoorbeeld via een bezoek aan de vergadering of door middel van een excursie langs bijzondere plannen. Wij werken daar met plezier aan mee.

‘De druk op de ruimte in Nederland is groot. We willen voldoende duurzame en betaalbare woningen, klimaatbestendige landschappen, meer biodiversiteit en natuurherstel, de omslag naar kringlooplandbouw, overstappen op schone energievoorziening, behoud van ons cultureel erfgoed en onze identiteit. We moeten en willen heel veel op een klein oppervlak. Het lijstje claims is haast oneindig. Dat vraagt om het maken van keuzes, het slim combineren van opgaven en sturing van het Rijk om onze ruimte eerlijk te verdelen….

Goed rentmeesterschap staat hierbij voorop: de balans bewaren tussen het slim omgaan met ruimtevragers en de kwaliteit van onze leefomgeving. Zodat onze kinderen en kleinkinderen ook nog kunnen genieten van een mooi, groen, gezond en leefbaar Nederland, maar ook hun boterham kunnen verdienen en nog een betaalbare woning kunnen vinden.’

Minister Hugo de Jonge; kamerbrief Programma’s Uitvoering NOVEX en Mooi Nederland, 6 juli 2022.

In bovenstaand citaat geeft onze Minister voor Volkshuisvesting en Ruimtelijke ordening (VRO) Hugo de Jonge precies weer waar het in de komende periode in ons compact georganiseerde land om draait. In een verdere aanscherping van de Nationale Omgevingsvisie (NOVI) introduceert hij de programma’s NOVEX en Mooi Nederland, onder andere gericht op verdere gebiedsgerichte concretisering en versnelling van de uitvoering. We zijn alleen goede rentmeesters van ons kwetsbare landschap als we de balans bewaren tussen het slim omgaan met ruimtevragers en de kwaliteit van onze leefomgeving. Het is verheugend dat de rijksoverheid de regierol wil nemen en hierbij een belangrijke rol toekent aan de doelstelling van ruimtelijke kwaliteit, goed verwoord in het programma MOOI Nederland.

Onze koepelorganisatie, de Federatie Ruimtelijke Kwaliteit, formuleerde vijf onmisbare punten bij de uitvoering van Mooi Nederland: brede aanpak, voortdurende dialoog, stellingname en regie, laat iedereen meedoen en zie de inrichting van ons land als culturele opgave. Bij dat laatste schrijft de Federatie: ‘Mooi Nederland bouwt voort op bestaand Nederland. Dat is het startpunt. Er is geen tabula rasa. Het gaat om een zorgvuldige transformatie van wat bekend, vertrouwd en geliefd is. Het is het respectvol vóórtzetten van de voortdurende verandering die inherent is aan een levende cultuur.

Hierbij is een brede benadering en een vroegtijdige agendering van ruimtelijke kwaliteit cruciaal. Naast gebruikswaarde en belevingswaarde zal ook een steeds grotere rol voor toekomstwaarde centraal staan. Kan iets nog wel mooi kan zijn als het niet ook duurzaam, circulair volhoudbaar is? Het is balanceren, zoals Minister en Gedeputeerde terecht aangeven, van slim zijn én kwaliteit bewaren. Als adviesorganisatie voelen we ons bij dit balanceren, met ruimtelijke kwaliteit als resultante, als een vis in het water.

Aan de Ringdijk staat een karakteristieke stolpboerderij; de enige in Amstelveen. De boerderij bevat een voorgevel waarachter het woonvertrek zich bevindt en enigszins gesloten zijgevels met kleine stalramen conform de wetmatigheden van een stolpboerderij. De boerderij is echter al jaren haar agrarische functie verloren en toe aan een onderhoudsbeurt, waardoor de eigenaren besloten de stolp te renoveren.

In een eerste voorstel werd de toevoeging van een rijk gedecoreerde klokvormige topgevel voorgesteld en in de zijgevel werden twee glazen puien en dakvensters toegevoegd. De commissie was echter van mening dat de topgevel niet passend was bij het bestaande enigszins sobere karakter van de voorgevel. Voor het bewoonbaar maken van de gehele stolpboerderij is daglicht nodig, waardoor de commissie heeft meegedacht over hoe de puien en dakvensters het beste in de gevelcompositie geïntegreerd kunnen worden. Belangrijk uitgangspunt was dat de openingen zich voegen in het ondergeschikte en ingetogen karakter van de zijgevel.

De bewoners hebben de adviezen van de commissie opgevolgd en de topgevel achterwege gelaten. In plaats daarvan werden alleen de kozijnen in de voorgevel hersteld. De wijzigingen in zijgevels zijn binnen het bestaande karakter en ritmiek van de gevel ingepast, waardoor de stalramen nog zichtbaar zijn en daarmee het agrarische verleden van dit bijzondere gebouw afleesbaar blijft.

Maquette van het eerste voorstel voor de voorgevel. Familie Vught-Schmitz

Bestaande en nieuwe situatie van de zij- en achtergevel. Hollands Kroon Architectuur

Bestaande en nieuwe situatie van de voor- en zijgevel. Hollands Kroon Architectuur

De rijksmonumentale Paaskerk, gelegen aan het Augustinuspark, is in de jaren ’60 van de twintigste eeuw gebouwd. Het vierkante grondvlak, de betonnen wanden, het schuine kap en het lichtspel dat vanuit de kerkzaal ervaarbaar is doen denken aan de – onder architecten en historici – beroemde kapel in Ronchamps die in de jaren ’50 van de twintigste eeuw is ontworpen door Le Corbusier.

De opdrachtgever had de wens om de positie van de dienst centraal te stellen en de kerkzaal als een multifunctionele ruimte in te richten en te gebruiken. Hierdoor werd voorgesteld de preekstoel en een aantal andere interieurelementen te verwijderen.

De commissie kon zich vinden in een multifunctioneel gebruik van de kerkzaal, maar verzocht de preekstoel en andere interieurelementen toch te behouden. Ook werd aangeraden cultuurhistorisch onderzoek te doen naar deze elementen, zodat de waarde ervan wordt vastgelegd. Nieuwe elementen zijn onoverkomelijk bij ander gebruik, maar dienen een ondergeschikt karakter te hebben en als nieuwe tijdslaag worden toegevoegd aan het interieur. Dit is ook waar de commissie op heeft gestuurd, met in het achterhoofd houdende dat de nieuwe elementen in de toekomst verplaatst en/of verwijderd kunnen worden.

De originele inrichting van de kerkzaal. Strikwerda van den Heuvel Architecten / svdh.nl

De bestaande inrichting van de kerkzaal. Strikwerda van den Heuvel Architecten / svdh.nl

Het nieuwe inrichtingsplan voor de kerkzaal. Strikwerda van den Heuvel Architecten / svdh.nl

In deze tijd van hoge energiekosten is de vraag naar zonnepanelen op monumenten en in beschermde gezichten enorm gestegen. Een voorbeeld hiervan is de aanvraag voor het aanbrengen van zonnepanelen op het voordakvlak van een gemeentelijk monument aan de Catharina van Clevelaan. Het monument is een hoekpand dat onderdeel uitmaakt van een woonensemble in Randwijck, ontworpen door de bekende Amsterdamse School architect F.A. Warners. Het ensemble kenmerkt zich door de rijk gedetailleerde baksteenarchitectuur en de grote, beeldbepalende kappen.

De energietransitie vraagt om het meedenken met de eigenaren. De commissie stond hier echter voor een dilemma, omdat de zonnepanelen duidelijk in het zicht zouden worden geplaatst; hetgeen in de basis niet wenselijk is. In dit specifieke geval was er geen alternatieve plek denkbaar. Deze hoekwoning heeft namelijk geen tuin, geen bijgebouwen én geen dakvlakken die vanaf de straat niet zichtbaar zijn. De commissie kon zich daarom in dit specifieke geval vinden in het aanbrengen van zonnepanelen in het voordakvlak, maar daar werden wel enkele voorwaarden aangesteld. De panelen dienden namelijk in één aaneengesloten rechthoek te worden gelegd, de afstand tot de dakranden moest minimaal een halve meter bedragen en de panelen en bevestigingsmiddelen dienden in een zwarte kleur te worden uitgevoerd. Daarnaast moesten de zonnepanelen op een zodanige manier worden aangebracht, dat de onderliggende pannen werden gehandhaafd. Dat levert een zogenoemde ‘reversibele’ ofwel omkeerbare situatie op. Een volgende generatie denkt misschien anders over ingrepen op een monument en krijgt daartoe de gelegenheid om het beeld in oorspronkelijke staat terug te brengen.

Het doel van dit maatwerk en deze belangenafweging is om in lijn met de richtlijnen van de Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed te adviseren; het beeld van het beschermde gezicht en het monument zo min mogelijk aantasten, en tegelijkertijd de energietransitie mogelijk maken.

Bestaande situatie Catharina van Clevelaan 30. MOOI Noord-Holland

Voorstel voor het plaatsen van zonnepanelen. Opgemaakt door de bewoonster van de woning

De adviezen zijn openbaar en worden uitgebracht aan het college van B&W.

In 2022 heeft de commissie breder geadviseerd dan alleen maar verbouwplannen van monumenten en panden in beschermde gezichten. Zij heeft onder andere adviezen uitgebracht over de monumentale waarde van een voormalige landbouwschool en het interieur van een jaren ’20 woongebouw. Daarnaast bezoekt de commissie locaties van complexe herontwikkelingen, met als doel de mogelijkheden binnen de kaders van de monumentale bescherming te bespreken, al dan niet op basis van een eerste verkenning of een concreet ontwerp. Een voorbeeld hiervan is het locatiebezoek aan het Jagershuis.

Ondersteunende activiteiten
De adviseurs van MOOI Noord-Holland doen meer dan hun werk in de gemeentelijke adviescommissies. Wij ondersteunen vrijwel alle gemeenten in Noord-Holland bij het behoud en de ontwikkeling van omgevingskwaliteit en vanuit het Steunpunt Monumenten en Archeologie Noord-Holland, een taak die MOOI Noord-Holland uitvoert in opdracht van de provincie, zijn diverse bijeenkomsten over actuele erfgoedthema’s georganiseerd. Bij deze bijeenkomsten waren onder andere medewerkers van gemeente Amstelveen aanwezig.

Het Jagershuis is een markant ensemble op de driesplitsing van wateren, op de grens van Amstelveen. Het eeuwenlange trefpunt voor de jagers, die met hun paarden en trekschuiten trokken over het jaagpad langs de Amstel, werd in de loop der tijd stukje bij beetje aangepast. Het meest rigoureus was de verbouwing in de jaren zestig van de 20^e eeuw, waarbij het complex op enkele fragmenten na werd afgebroken en, volgens de restauratieprincipes van die tijd, deels werd gereconstrueerd. Toch bleef het complex altijd herkenbaar als beeldbepalend ensemble binnen het beschermd dorpsgezicht. De contouren van twee dwarsgeplaatste topgevels, gelegen aan het water, de lagergelegen delen aan weerszijden en de bakstenen gevels aan de straatzijde zijn een constante binnen de geschiedenis. Bijzonder is ook dat de functie van trefpunt altijd behouden is gebleven.

Hoewel de status van het Jagershuis als rijksmonument even op losse schroeven leek te staan, is inmiddels duidelijk dat het de beschermde status zal behouden. Daarmee is het voortbestaan van dit complex veiliggesteld. Wel is het de vraag in welke vorm. De ontwikkelaar heeft ambitieuze plannen het Jagershuis een nieuw leven te geven en dat moet ook. Monumenten blijven alleen levend als ze worden gebruikt. Aan de andere kant is het van levensbelang dat het ensemble als zodanig herkenbaar blijft. Het monument verliest zijn waarde wanneer dat te zeer door nieuwe plannen wordt overvleugeld of aangetast.

In 2022 zijn nieuwe stappen gezet in het herontwikkelingsproces in de vorm van enkele beeldende scenario’s. Twee bureaus kwamen met voorstellen, variërend van zeer ingrijpend tot relatief behoudend. Het eerste levert niet het gewenste beeld op, het tweede biedt wel meer perspectief. Over het algemeen geldt: aanpassingen zijn mogelijk, zolang ze het monumentale ensemble leesbaar houden. Concrete plannen zijn er nog niet, maar de reacties van de commissie en de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, die nauw bij het proces betrokken is, geven wel een duidelijke richting aan waar de grenzen en kansen voor herontwikkeling liggen.

Als onafhankelijk adviseur dragen wij bij aan een goede omgevingskwaliteit in uw gemeente. Die zorg delen we samen met de initiatiefnemers en met u. Elk jaar bespreken we tijdens een evaluatiegesprek met de portefeuillehouder de belangrijkste ontwikkelingen binnen uw gemeente en formuleren we aandachtspunten voor de toekomst. Op dinsdag 30 mei vond dit jaarlijkse evaluatiegesprek plaats over het jaar 2022.

Tijdens het evaluatiegesprek kwam op basis van twee belangrijke erfgoedprojecten de advisering van de erfgoedcommissie ter sprake. De commissie gaf aan dat zij bij ieder initiatief actief mee wil denken over ontwikkeling van het monument, maar tegelijkertijd zorg wil dragen voor het behoud de waarden ervan. Ontwikkeling van erfgoed is zeker nodig en draagt bij aan de instandhouding. Bovendien kan juist bijdragen aan het versterken en beleefbaar maken van de waarden van een monument.

Naar aanleiding van onderstaande aanbeveling over duurzaamheidsbeleid gaf de gemeente aan dat zij bezig zijn met het opstellen van zonnepanelenbeleid voor erfgoed. De commissie wordt hier in een later stadium bij betrokken.

Overige aanbevelingen door de commissie
De erfgoedcommissie Amstelveen doet – vanuit haar ervaringen en inzichten – nog de volgende aanbevelingen:

• Verduurzaming wordt een steeds actueler thema. De commissie krijgt steeds vaker aanvragen voor bijvoorbeeld het plaatsen van zonnepanelen op monumenten en in beschermde gezichten. Voor dit soort verduurzamingsingrepen zijn vaak nog geen criteria in beleidsstukken opgenomen. De commissie adviseert om actief met opstellen van duurzaamheidsbeleid aan de slag te gaan, en ook het thema duurzaamheid in omgevingsnota’s mee te nemen. De commissie en MOOI Noord-Holland zijn bereid hierbinnen mee te denken en te ondersteunen waar mogelijk.
• In het nieuwe gemeentelijke instrumentarium en met name in de omgevingsvisie en het omgevingsplan worden nieuwe kaders, doelen en regels ontwikkeld. Uw commissieleden – onze adviseurs – worden graag betrokken bij de ontwikkeling van deze kaders. We hebben inmiddels ruime ervaring opgedaan bij het ontwikkelen van nieuwe minder gedetailleerde en op maatschappelijke doelen en rendement gebaseerde kaders. Deze knowhow stellen we graag ter beschikking.
• Bovendien zien wij dat er belangrijke aspecten kunnen meeliften bij de advisering. Een belangrijke factor voor ruimtelijke kwaliteit is de toekomstwaarde. Het belang hiervan zal de komende jaren uiting krijgen in een grotere aandacht voor duurzaamheid, biodiversiteit, klimaatadaptatie, natuur inclusief bouwen, respect voor landschap, water en bodem, en op het sociale vlak toename van de aandacht voor participatie en kansengelijkheid. Het zijn onderwerpen die onze adviseurs zich als specialisten eigen maken om als vanzelfsprekend bij de advisering te betrekken.
• Er speelt op dit moment veel als het gaat om de verankering van erfgoed in het toekomstige omgevingsbeleid en dit vergt veel van de erfgoedspecialisten bij gemeenten. Onze ervaring is dat er op veel plekken tekort aan capaciteit is. Bovendien is menskracht moeilijk te vinden. Met het Steunpunt Monumenten & Archeologie Noord-Holland proberen we waar het kan binnen bepaalde grenzen ondersteuning te bieden. Laat vooral weten wanneer hulp gewenst is.

Tot slot
Met dit jaarverslag geven we inzicht in de manier waarop de Erfgoedcommissie Amstelveen aan de hand van de geldende beleidskaders adviseert over goede omgevingskwaliteit binnen uw gemeente. Dit is een doel waar wij ons graag voor inzetten en aan bijdragen. We doen dat zoveel mogelijk in het openbaar en in dialoog met betrokkenen.

De plannen in dit jaarverslag zijn slechts een greep uit de vele uiteenlopende plannen waarover de commissie dit jaar heeft mogen adviseren. Wij nodigen u van harte uit om in 2023 (digitaal) bij ons binnen te lopen en zelf te ervaren hoe boeiend en genuanceerd de advisering over omgevingskwaliteit is.

Arie Keppler Prijs 2022