De Erfgoedcommissie Amstelveen werkt in opdracht van de gemeente en op basis van de door de gemeente vastgestelde beleidskaders aan het behoud en de totstandkoming van een goed functionerende, aantrekkelijke en toekomstbestendige leefomgeving. Daarbij wordt respectvol omgegaan met de goede kwaliteiten uit het verleden.

Met het jaarverslag legt de commissie verantwoording af aan de gemeenteraad over de onafhankelijke advisering. We lichten niet alleen de werkwijze en de cijfers toe, maar we proberen vooral ook te beschrijven en illustreren wat het maatschappelijke effect is van onze inspanningen.

Eerder in de planontwikkeling

We hechten eraan te vermelden dat we in vrijwel alle gevallen in staat zijn om in één of meerdere besprekingen te komen tot een positieve advisering. Niet zelden wordt onze inbreng, ook door initiatiefnemers, zeer op prijs gesteld. Uiteraard lukt dit niet altijd.

De commissie waardeert het zeer dat in de afgelopen jaren het gesprek over omgevingskwaliteit en de afstemming met stedenbouw en ruimtelijke ordening in een eerder stadium van de planontwikkeling op gang worden gebracht. De komende periode staan er binnen de gemeente ook wat betreft de begeleiding van initiatieven grote veranderingen op stapel

Adviseren en inspireren

De invoering van de Omgevingswet is aanstaande, en of deze nu op 1 januari 2023 wordt ingevoerd of niet, de voorbereidingen in uw en andere gemeenten zijn in volle gang. Of het nu gaat om de inrichting van de omgevingsvisie of om de geleidelijke voorbereidingen op de ombouw naar het omgevingsplan; duidelijk is dat dit voor de gemeente een flinke kluif is, zelfs als de gemeente besluit de meeste zaken beleidsneutraal over te zetten naar het tijdelijke omgevingsplan.

Het goede nieuws is dat de beoogde cultuurverandering, die voor de invoering van het nieuwe stelsel nodig zou zijn, langzaam maar zeker op gang komt. Dit heeft met name betrekking op een meer faciliterende inzet van de lokale overheid, die met een ‘ja mits’-houding zo constructief mogelijk aan de totstandkoming van plannen gaat werken. Adviseren en inspireren aan de voorkant komt in de plaats van louter toetsen achteraf.

Instellingsbesluit en verordening

Er is de afgelopen periode door de gemeente, samen met MOOI Noord-Holland, intensief gewerkt aan de voorbereiding op de nieuwe gemeentelijke adviescommissie. U heeft daar in de vorige jaarverslagen al uitgebreid over kunnen lezen. Voor invoeringsdatum van de Omgevingswet moet de gemeenteraad deze commissie bij verordening instellen. Er is in de wet terecht een belangrijke plaats ingeruimd voor de cultuurhistorische aspecten. Daarnaast kiezen vrijwel alle gemeenten ervoor om de commissie een bredere taakomschrijving te geven om een goede omgevingskwaliteit te bereiken (zoals het in de wet is genoemd).

In de vast te stellen verordening, gebaseerd op de modelverordening die door de VNG is uitgebracht, wordt, in lijn met de wensen van de Vereniging van Nederlandse Gemeenten en de Tweede Kamer, ingezet op een bredere, integrale, en meer vroegtijdige advisering. Hoe vroegtijdiger de betrokkenheid van de commissie, hoe constructiever haar advies wordt ervaren. De advisering zal oplossingsgerichter zijn en meer voelen als hulp.

VNG handreiking

In de VNG handreiking is het volgende schema opgenomen waarin wordt geïllustreerd in welke fasen de advisering kan plaatsvinden. Veel van de advisering is de laatste jaren geleidelijk verschoven van het beoordelingsgerichte (toetsende) aan het eind – in de donkerblauwe kolom – naar meer opgave- en ontwerpgerichte advisering – in de lichtblauwe kolommen.

Kennis maken

De nieuwe gemeenteraad zal in 2022 de gemeentelijke adviescommissie instellen. Wellicht een mooie gelegenheid om met de adviseurs in deze commissie kennis te maken. Bijvoorbeeld via een bezoek aan de vergadering of een werkbezoek aan één of meer inspirerende locaties.

Het verbouwen van woonhuizen komt in Amstelveen veel voor. Vaak gaat het om vrijstaande objecten, zoals villa’s, een voormalige boerderij of een voormalig stationswachtershuis. De stadsbouwmeester beoordeelt zulke aanvragen op ruimtelijke aspecten (‘welstand’). Aan de erfgoedcommissie ligt de vraag voor in hoeverre er sprake is van een aantasting van monumentale waarden. Daarbij kijkt de commissie naar zowel het exterieur als het interieur.

In 2021 kwamen een aantal interessante cases voorbij. Het plan voor een boerderij aan de Ringdijk beoogde een flinke transformatie. Gezien de zeldzaamheid van dit type boerderij (het is de enige stolpboerderij in de gemeente), het markante silhouet en de bijzondere ligging van het monument in het vrije zicht van de polder adviseerde de commissie hier meer terughoudendheid.

Van een andere orde – want met een groter budget en dus meer mogelijkheden – was de verbouwing van de voormalige stationswachterswoning aan de Kalfjeslaan. Naast het in ere herstellen van het monument, werd een aanbouw toegevoegd op de begane grond en het souterrain, en een nieuw zwembad toegevoegd. Hier was de commissie blij met de zorgvuldige aanpak van de restauratieve werkzaamheden, maar drong ze wel aan op een zogvuldiger aansluiting tussen het oude en (forse) nieuwe deel.

Ook de uitbreiding van een villa aan de Badlaan, tenslotte, was interessant. Hoewel de aanvragers hierbij zorgvuldig te werk gingen, zou in het aanvankelijke plan behoorlijk wat origineel materiaal verdwijnen (zoals dakpannen, kozijnmateriaal en de kenmerkende schoorsteen). In het uiteindelijke plan zijn dit soort zaken verbeterd, met als resultaat een woonhuis dat voldoet aan moderne eisen, maar dat niettemin zijn oude patina heeft weten te behouden.

Markante geveldetails stolpboerderij Kerkzicht. Beeld: Familie van Vught – Schmitz

Maquette van de beoogde plannen. Beeld: Familie van Vught – Schmitz

Rendering voormalig stationswachterswoning aan de Kalfjeslaan. Beeld: Erick van Egeraat

Verbouwing villa aan de Badlaan. Beeld: Leo van Bemmelen, Architect

Het aanpassen van de aanbouw aan een restaurant gelegen aan de Amstelzijde is een klein plan met een grote impact op het monument en de ruimtelijke kwaliteit van de omgeving. De oorspronkelijke kap was reeds verwijderd, het hekwerk en de klimaat installatie waren al geplaatst. De commissie was van mening dat de realisatie van deze installatie de monumentale kwaliteit van het pand ernstig aantastte en verzocht tot overleg met de aanvrager.

Na een aantal gesprekken heeft de aanvrager mogelijkheden gevonden deze installatie zodanig te herpositioneren dat deze binnen de contouren van een kap paste. Het hekwerk is daarmee verdwenen en het beeld van de oorspronkelijke situatie hersteld. De inpassing van de installatie in het bestaande pand is een goed voorbeeld van een oplossing voor dergelijke vraagstukken. Het laat zien dat ingrepen in een monument op een ondergeschikte manier mogelijk zijn, waar dat eerst niet als voorstelbaar werd geacht. De commissie is benieuwd naar de uitvoering.

Bestaande situatie. Beeld: MOOI Noord-Holland

Nieuw ontwerp met optopping die de installaties aan het zicht onttrekt. Beeld: Hylkema Erfgoed

De adviezen zijn openbaar en worden uitgebracht aan het college van B&W. In het jaar 2021 zijn vrijwel alle adviezen van de commissie overgenomen door het college van B&W.

Bij erfgoedaanvragen zijn de effecten van de adviezen doorgaans hoog. Dankzij de erfgoedwet kan de commissie immers strenge eisen stellen aan behoud en herstel van monumenten. Onderzoek naar de monumentale waarden hoort daarbij, deze waarden dienen vervolgens als uitgangspunt bij herstel en renovatie.

Een voorbeeld is de Urbanuskerk. Dankzij goede documentatie, verschillende onderzoeken – altijd zaken waar de commissie goed op let – is in samenspraak met de ontwerpers toegewerkt naar een plan voor herstel en uitbreiding. Concrete effecten zijn te zien bij de plannen voor de woonhuizen. Zo kenden de plannen voor de Kalfjeslaan en de Badlaan aanvankelijk forse uitbreidingen die het ensemble dreigden te verstoren. Deze massa’s zijn uiteindelijk teruggebracht, iets op afstand geplaatst en sluiten nu beter aan op de monumentale gevels. Bij andere monumenten heeft het advies geleid tot een grondige heroriëntatie op de plannen. Een voorbeeld vormt de uitbreiding van woningen aan de Amsteldijk-Zuid (voormalige arbeiderswoningen springstoffenfabriek). Hier zijn doorbraken en overheersende uitbreidingen voorkomen. Bij dergelijke woningen, die onderdeel zijn van een ensemble, is de winst hoog om de rust en samenhang in het ensemble te behouden en omdat eventuele precedentwerking wordt voorkomen.

Ondersteunende activiteiten

De adviseurs van MOOI Noord-Holland doen meer dan hun werk in de gemeentelijke adviescommissies. Wij ondersteunen vrijwel alle gemeenten in Noord-Holland bij het behoud en de ontwikkeling van omgevingskwaliteit. Voor gemeente Amstelveen hebben wij de volgende ondersteunende activiteiten uitgevoerd:

Op 5 november 2021 bracht de commissie een bezoek aan het Jagershuis, samen met de gemeentelijk erfgoedadviseur, de initiatiefnemers, schrijvers van het bouwhistorisch rapport, de gemeentelijk erfgoedadviseur en twee adviseurs van de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed. Aanleiding was een overleg over de ontwikkelmogelijkheden binnen de Rijksmonumentale status. Uitkomst van het gesprek is dat de initiatiefnemers zullen werken aan de verbeelding van een aantal ontwikkelscenario’s, uiteenlopend van zeer behoudend tot zeer rigoureus. De discussie over de herontwikkeling zal worden voortgezet op basis van deze varianten.

Locatiebezoek Jagershuis. Beeld: MOOI Noord-Holland

Als onafhankelijk adviseur dragen wij bij aan een goede omgevingskwaliteit in uw gemeente. Die zorg delen we samen met de initiatiefnemers en met u. Elk jaar bespreken we tijdens een evaluatiegesprek met de portefeuillehouder de belangrijkste ontwikkelingen binnen uw gemeente en formuleren we aandachtspunten voor de toekomst.

Op 24 november 2022 vond dit jaarlijkse evaluatiegesprek met wethouder Raat plaats. Tijdens dit overleg is de wijze van vergaderen besproken, die op het moment van evalueren nog digitaal was. Er werd een voorkeur uitgesproken voor vergaderen op locatie (het gemeentehuis), tenminste eens per maand. Het terugschakelen naar een ‘live’ vergadering biedt volgens de commissie tevens mogelijkheden om na te denken over een nieuwe routine om de verschillende adviesorganen bij elkaar te brengen, bijvoorbeeld door de stadsarchitect frequenter aan te laten haken.

Daarnaast is het verduurzaming van erfgoed een steeds urgenter thema. De wethouder heeft de wens om dit proactief op te pakken, ook in samenwerking met de commissie. Komende periode wordt een werkbezoek ingepland en nagedacht over (eventueel) duurzaamheidsbeleid.

 

Kerk nabij de Dorpsstraat. Beeld: MOOI Noord-Holland

 

Overige aanbevelingen door de commissie

De Erfgoedcommissie Amstelveen doet – vanuit haar ervaringen en inzichten – nog de volgende aanbevelingen:

• De commissie spreekt voor 2022 de hoop uit, dat de overgang naar een werkstructuur binnen de Omgevingswet soepel zal gaan verlopen, en dat dit leidt tot een positieve samenwerking en toekomstperspectief voor de ruimtelijke kwaliteit in Amstelveen.
• In het nieuwe gemeentelijke instrumentarium en met name in de omgevingsvisie en het omgevingsplan worden nieuwe kaders, doelen en regels ontwikkeld. Uw commissieleden – onze adviseurs – worden graag betrokken bij de ontwikkeling van deze kaders. We hebben inmiddels ruime ervaring opgedaan bij het ontwikkelen van nieuwe minder gedetailleerde en op maatschappelijke doelen en rendement gebaseerde kaders. Deze knowhow stellen we graag ter beschikking.
• Bovendien zien wij dat er belangrijke aspecten kunnen meeliften bij de advisering. Een belangrijke factor voor ruimtelijke kwaliteit is de toekomstwaarde. Het belang hiervan zal de komende jaren uiting krijgen in een grotere aandacht voor duurzaamheid, biodiversiteit, klimaatadaptatie, natuur inclusief bouwen, respect voor landschap, water en bodem, en op het sociale vlak toename van de aandacht voor participatie en kansengelijkheid. Het zijn onderwerpen die onze adviseurs zich als specialisten eigen maken om als vanzelfsprekend bij de advisering te betrekken.
• Er speelt op dit moment veel als het gaat om de verankering van erfgoed in het toekomstige omgevingsbeleid en dit vergt veel van de erfgoedspecialisten bij gemeenten. Onze ervaring is dat er op veel plekken tekort aan capaciteit is. Bovendien is menskracht moeilijk te vinden. Met het Steunpunt Monumenten & Archeologie Noord-Holland proberen we waar het kan binnen bepaalde grenzen ondersteuning te bieden. Laat vooral weten wanneer hulp gewenst is.

Karakteristieke panden aan de Dorpsstraat. Beeld: MOOI Noord-Holland

Tot slot

Met dit jaarverslag geven we inzicht in de manier waarop de Erfgoedcommissie Amstelveen aan de hand van de geldende beleidskaders adviseert over erfgoedplannen en ruimtelijke kwaliteit in brede zin. Dit is een doel waar wij ons graag voor inzetten en aan bijdragen. We doen dat zoveel mogelijk in het openbaar en in dialoog met betrokkenen.

De plannen in dit jaarverslag zijn slechts een greep uit de vele uiteenlopende plannen waarover de commissie dit jaar heeft mogen adviseren. Wij nodigen u van harte uit om in 2022 (digitaal) bij ons binnen te lopen en zelf te ervaren hoe boeiend en genuanceerd de advisering over omgevingskwaliteit is.