Dit jaarverslag biedt een overzicht van de activiteiten van de gemeentelijke adviescommissie omgevingskwaliteit Alkmaar in 2024 en onze inspanningen voor omgevingskwaliteit binnen uw gemeente. Het verslag, wettelijk voorgeschreven, wordt jaarlijks aangeleverd aan de gemeenteraad en dient om inzicht te geven in onze adviserende rol voor een kwalitatief goede leefomgeving in gemeente Alkmaar.

Omgevingswet en Adviescommissie
2024 markeerde een overgangsjaar voor de ruimtelijke ordening in Nederland, vooral door de invoering van de Omgevingswet. Deze nieuwe wet brengt veranderingen in werkwijze en cultuur binnen gemeenten met zich mee. Wij ondersteunde de gemeente bij de oprichting van de nieuwe wettelijke adviescommissie, gestart op 1 januari 2024. Met de bredere en vroegtijdigere advisering over omgevingskwaliteit, worden ook nieuwe thema’s zoals verduurzaming, fabrieksmatige bouw, klimaatadaptatie, natuurinclusief en biobased bouwen vaker een onderwerp aan onze gesprekstafel. Meestal, zo valt in dit verslag te lezen, leidt dit tot positieve adviezen, waarbij we de wensen van de initiatiefnemer zoveel mogelijk in evenwicht brengen met gemeentelijke beleidsdoelen.

Werkwijze en Samenwerking
De commissie heeft een belangrijke taak in het bevorderen van omgevingskwaliteit, met extra aandacht voor cultuurhistorie. Meerdere deskundigen op dat gebied zijn opgenomen in de commissie, en waar nodig raadplegen we specialistische kennis via MOOI Noord-Holland. Als onafhankelijk, multidisciplinair team helpen we publieke en private belangen zorgvuldig af te wegen binnen de kaders van het gemeentelijk beleid. Onze adviserende rol is constructief en gericht op inhoudelijke ondersteuning, in nauwe samenwerking met de gemeentelijke diensten. Dankzij trainingen en een vernieuwd adviesformat via MOOI Noord-Holland kunnen we effectief adviseren binnen de nieuwe kaders.

Veranderingen binnen de gemeente
De introductie van de Omgevingswet in 2024 betekent een nieuw tijdperk voor gemeenten. Gemeenten passen nieuwe instrumenten, kaders en processen toe. Er is een cultuurverandering gaande waarbij meer faciliterend naar initiatieven wordt gekeken. De voorbereidingen om bestaande processen in het gemeentehuis te moderniseren, meer integraal naar plannen te kijken en ook de kwaliteit van de leefomgeving eerder bij planontwikkeling bespreekbaar te maken, zijn vrijwel overal vergevorderd.

Blik op de Toekomst
De werkzaamheden van de nieuwe commissie zal op den duur ook samenhangen met de vormgeving van het nieuwe beleidsinstrumentarium onder de Omgevingswet met nieuwe instrumenten als: Omgevingsvisies, Omgevingsplannen, -programma’s en vergunningen. Hierin krijgt het nieuwe begrip ‘goede omgevingskwaliteit’ als maatschappelijk kerndoel van de nieuwe wet gestalte. In de memorie van toelichting op de wet wordt ‘goede omgevingskwaliteit’ gekoppeld aan aspecten als cultureel erfgoed, architectonische kwaliteit van bouwwerken, stedenbouwkundige kwaliteit en kwaliteit van natuur en landschap.

Ambities en kernwaarden
De komende periode gaan wij als adviescommissie ook graag met u in gesprek over de ambities en kernwaarden van het kwaliteitsbeleid onder de Omgevingswet. Welke waarden en ambities staan centraal. Wat betekent dat voor de verschillende gebieden in de gemeente? In welke mate neemt de gemeente regie en wat wordt aan de mensen zelf overgelaten. De grote maatschappelijke opgave in de leefomgeving waar we de komende jaren voor staan moet opgelost. Maar naast vlot en betaalbaar moet het toch ook van goede kwaliteit zijn en lang houdbaar. Uw gemeentelijke adviescommissie omgevingskwaliteit Alkmaar speelt hierbij graag een constructieve en ondersteunende rol.

Ontwikkelingen bij MOOI Noord-Holland
MOOI Noord-Holland, de stichting die de commissie faciliteert, heeft haar verbinding met de gemeenten in Noord-Holland versterkt door statutenwijziging, waardoor aangesloten gemeenten nu extra toezicht hebben op strategische besluiten. Op 28 juni werd voor het eerst een vergadering van aangesloten gemeenten georganiseerd, waar ook uw portefeuillehouder bij uitgenodigd was. Deze nauwere betrokkenheid doet geen afbreuk aan het uitgangspunt dat de door de gemeenteraad benoemde commissieleden onafhankelijk kunnen blijven adviseren.

De Westerweg is een lange historische stadsboulevard die de binnenstad met de Alkmaarderhout verbindt. In de Omgevingsvisie Alkmaar 2040 wordt het belang van lange lijnen zoals de Westerweg benadrukt; ze zijn belangrijk voor de afleesbaarheid en de identiteit van Alkmaar.
Nabij het Bolwerk realiseerde Sander Douma architecten in 2018 een appartementencomplex opgebouwd uit zes verschillende panden. De geparcelleerde opzet refereert aan de stadsvilla’s, dubbelhuizen en dokterswoningen langs de Westerweg. In 2024 begeleidde de commissie het plan voor de uitbreiding van het complex in de vorm van twee panden.
Om te voorkomen dat de twee panden als een uitbreiding van het appartementencomplex zouden lezen met een doorgaande platte daklijn, heeft de commissie gestuurd op de afleesbaarheid van aparte panden. Elk pand heeft een eigen kapvorm, voordeur, verticale gevelopbouw, ritmiek en dieptewerking.
De eigenheid en de subtiliteit die bij de rijkheid van de Westerweg horen zijn steeds aangescherpt. Veel aandacht is daarbij besteed aan het frontale aanzicht met lange zichtlijnen, het silhouet van de kapvormen en het overhoekse zicht in de straat met rijkheid in de plastiek van de gevel. De architect en de opdrachtgever omarmden deze aanscherpingen steeds als een kwaliteitsverbetering.

Ontwerp voor de voorgevel van de appartementen. Sander Douma architecten

De huidige voorgevel. Ray Stofberg

De commissie ontving een aanvraag voor het realiseren van een openbare fietsenstalling in het voormalige V&D gebouw dat is beschermd als rijksmonument. Voor hetzelfde gebouw heeft de commissie eerder aanvragen beoordeeld voor het realiseren van appartementen, een Jumbo supermarkt en het vervangen van de luifel.

Voorafgaand aan de planbehandelingen heeft de commissie overleg gevoerd met de Vakgroep Erfgoed. Met betrekking tot de pui van de supermarkt pleitte de commissie voor transparantie door de ramen niet af te plakken en interieuronderdelen op voldoende afstand te plaatsen. De supermarkt is inmiddels gerealiseerd.

Voor de luifel heeft de commissie met name aandacht besteed aan het aanbrengen van een subtiel verschil bij de overgang van het oudste deel van het voormalige warenhuis en een in 1969 toegevoegde uitbreiding. De fietsenstalling wordt gerealiseerd in dit laatstgenoemde bouwdeel. De noordelijke toegangsdeur naar de bovenwoningen maakt ook deel uit van de nieuwe gevelpui voor de fietsenstalling. De adviezen van de commissie richtten zich daarom voornamelijk op afstemming (indeling en detaillering) van de pui voor de fietsenstalling met die van de woningtoegang en de naastgelegen supermarkt. De afsluiting van de naastgelegen steeg zou de gemeente aan kunnen passen, zodat ook dit onderdeel beter aansluit op het rijksmonument.

Visualisatie van het ontwerp gezien vanaf de hoek van de Laat en Ridderstraat. HeikoHulsker architecten

Visualisatie van de nieuwe pui en luifel aan de Laat. HeikoHulsker architecten

Op het terrein van een voormalig boerenbedrijf aan de Zuidervaart te Zuidschermer is het plan gevat om een kleine woongemeenschap op te zetten. Het gaat om zes levensbestendige woningen; vier in de stolp (een gemeentelijk monument) en twee in een bijgebouw, een schuurachtig volume. De gezamenlijke garage krijgt de vorm van een open veldschuur en komt aan de andere zijde van het erf.

De bestaande bijgebouwen en de aangebouwde serre worden eerst verwijderd. Hierdoor komt de stolp weer helemaal vrij te staan op het erf. Voor de indeling van de stolp is goed rekening gehouden met het dubbele vierkant. Het erf en de volumes zijn zorgvuldig ontworpen, waardoor de locatie zich toont als historische stolp met bijgebouwen.

De commissie is door Vakgroep Stedenbouw in een vroeg stadium meegenomen in de planvorming van deze herontwikkeling. Zij heeft daarbij aandachtspunten meegegeven, wat door de initiatiefnemers direct verwerkt kon worden in de uiteindelijke aanvraag. De commissie heeft na indiening voornamelijk geadviseerd over de technische uitwerking van de isolatie en ventilatie, ter bescherming van het monument. De vergunning kon daarna vlot worden verleend.

Achterkant van de stolp met links het bijgebouw. Mima architecture

Stolp en bijgebouwen gezien vanaf de Zuidervaart. Mima architecture

De adviezen zijn openbaar en worden uitgebracht aan het college van B&W. In het jaar 2024 zijn alle adviezen van de commissie overgenomen door het college van B&W.

Fabrieksmatige woningbouw
Fabrieksmatige woningbouw is sterk in ontwikkeling en lijkt een veelbelovend antwoord om snel en betaalbaar woningen te bouwen. In Noord-Holland is NH Bouwstroom opgezet om fabrieksmatige woningbouw te stroomlijnen en in samenspraak met bouwers te zorgen voor kwalitatieve systemen en projecten. De Raad van Advies van NH Bouwstroom, waar MOOI Noord-Holland een rol in heeft, stimuleert het combineren van innovatie en goede omgevingskwaliteit. Fabrieksmatige woningbouw vraagt om nieuwe procesafspraken voor de stedenbouwkundige envelop in de voorbereidende fase en waar nodig bijstelling van de gemeentelijke kaders. Een vroegtijdig dialoog over de integrale omgevingskwaliteit is bij fabrieksmatige woningbouw essentieel.

Voorzitter Dana Ponec en architectlid Bastiaan Jongerius zijn in gesprek gegaan met Woonwaard en een architect van NH Bouwstroom om te praten over de kwaliteit van fabrieksmatige bouw. Fabrieksmatige vraagt om aandacht voor inpassing in de ruimtelijke context; waar is het wel en niet mogelijk, en als het mogelijk is welke inspanningen zijn er dan nodig om het in de context te laten landen? Dit is een onderwerp dat vanwege de woningbouwopgave hoog op de agenda staat en waar de commissie graag over meedenkt.

Adviezen ruimtelijke plannen, kwaliteitsgesprekken, procesbegeleiding, beleidsontwikkeling
In 2024 is de commissie is in een vroeg stadium betrokken geweest bij diverse ruimtelijke plannen, zoals de beeldkwaliteitsplannen voor het LeKo-Terrein, De Staalmeester en de Poort van Oudorp. Dit zijn allemaal ontwikkelingen in het Alkmaars Kanaal. Ook heeft de commissie geadviseerd over het ontwikkelkader voor deelgebied Oudorp van het Alkmaars kanaal.

Bij de advisering over de beeldkwaliteitsplannen, die in het omgevingsplan worden opgenomen, heeft de commissie aandacht besteed aan het enerzijds stellen van kwalitatieve, meer open normen; welke kwaliteit wil je op de betreffende locatie bereiken? Anderzijds heeft de commissie geadviseerd om de onderdelen die vaak onder druk komen te staan bij plantontwikkelingen, zoals de hoeveelheid groen in de volle grond, te kwantificeren.

Ondersteunende activiteiten
De adviseurs van MOOI Noord-Holland doen meer dan hun werk in de gemeentelijke adviescommissies. Wij ondersteunen vrijwel alle gemeenten in Noord-Holland bij het behoud en de ontwikkeling van omgevingskwaliteit. Voor Alkmaar hebben wij de volgende ondersteunende activiteiten uitgevoerd:

• Supervisie door architectlid Bastiaan Jongerius in het kwaliteitsteam voor de herontwikkeling van PEN-dorp. Dit kwaliteitsteam is eind van het jaar opgezet en zal in 2025 verder geformaliseerd worden.
• MOOI Noord-Holland heeft de gesprekken begeleid die zijn gevoerd met de werkgroep (bestaande uit bewoners) over het beschermen van de kwaliteiten van de experimentele woonwijk de Vier Vierkanten. De wijk wordt, omdat er voldoende draagvlak voor is vanuit de bewoners, beschermd als gemeentelijk beschermd stadsgezicht.
• Het kantoor van MOOI Noord-Holland, villa Holland, werd opengesteld voor het publiek van Open Monumentendag Alkmaar. Het gebouw is ontworpen door architect J.A.G. van der Steur als dokterswoning met praktijk.

De Boompoort, met aan de overkant van het water het Jaagpad. Ray Stofberg

De transformatie van Bloemwijk werd in 2021 aan de commissie voorgelegd, eerst in vooroverlegfase en vervolgens voor de vergunningverlening. Voor de transformatie vormde sloop en nieuwbouw van de woningen het uitgangspunt. Voordat er op sloop over werd gegaan werd de commissie gevraagd om te adviseren over de cultuurhistorische waarden van de bestaande wijk; zou het als gemeentelijk beschermd stadsgezicht aangewezen moeten worden? Hoewel er ontegenzeggelijk erfgoedwaarden zijn, was haar conclusie dat de ontwerpkwaliteiten van de wijk te gering waren om het aan te wijzen als beschermd gezicht.

Vervolgens adviseerde de commissie over de stedenbouwkundige uitgangspunten, de architectenselectie en de uitwerking van de gebouwen van het nieuwe plan. Daarbij heeft zij veel aandacht besteed aan het tuindorp concept dat aan de te slopen wijk ten grondslag lag.

Inmiddels is de bouw van de nieuwe wijk, in fasen, in volle gang. De appartementen uit de eerste twee fasen zijn opgeleverd.

Appartementengebouw Hulsthof. Ray Stofberg

De bestaande rijwoningen naast de niewbouw. Ray Stofberg

Als onafhankelijk adviseur dragen wij bij aan een goede omgevingskwaliteit in uw gemeente. Die zorg delen we samen met de initiatiefnemers en met u. Elk jaar bespreken we tijdens een evaluatiegesprek met de portefeuillehouder de belangrijkste ontwikkelingen binnen uw gemeente en formuleren we aandachtspunten voor de toekomst. Op 7 juli 2025 vond dit jaarlijkse evaluatiegesprek plaats over het jaar 2024. De belangrijkste uitkomsten van dat gesprek zijn:

• Portefeuillehouder Anjo van de Ven is recent opgevolgd door Jan Hoekzema. Er vindt een kennismaking plaats tussen de aanwezigen vanuit de commissie en de aanwezigen vanuit de gemeente.
• In 2024 heeft de gemeente de commissie – toen nog welstandscommissie – en de welstandsregeling geëvalueerd. Op basis daarvan werkt de commissie sinds januari 2025 met twee gemandateerde commissieleden. De gemeente is benieuwd hoe deze nieuwe werkwijze bevalt. Afgesproken wordt dat er tegen het eind van het jaar een overleg wordt ingepland om ervaringen met elkaar uit te wisselen.
• De beperkte hoeveelheid plannen wordt besproken. Vanuit de gemeente wordt uitgelegd dat vooral de kleine bouwplannen wel binnen blijven komen, maar dat de grote plannen nog niet als aanvraag zijn ingediend. Samen met de nieuwe werkwijze (zie hierboven) heeft dit tot gevolg dat de agenda’s voor de grote commissie beperkt van omvang zijn.
• De in het jaarverslag uitgelichte plannen worden besproken. De nadruk ligt daarbij op Bloemwijk. De gemeente heeft vernomen dat de bewoners tevreden zijn over het resultaat. De rol van de commissie in het planproces was (onder andere) het benadrukken van de kracht van het erfgoed en haar betrokkenheid bij de keuze voor het ontwerpteam.
• Op basis van het plan voor de bouw van ruim vierhonderd woningen bij Station Noord agendeert de commissie het belang van woonkwaliteit. De woningen in dit plan worden allemaal eenzijdig georiënteerd en er is nagenoeg geen variatie in woningtypen. De grote dichtheid zorgt voor een leefomgeving die aan kwaliteit te wensen over laat. De commissie maakt zich zorgen over deze ontwikkeling, en over het algemeen over de woningen die zij voorbij ziet komen.

Overige aanbevelingen door de commissie
De commissie gemeentelijke adviescommissie omgevingskwaliteit Alkmaar doet – vanuit haar ervaringen en inzichten – nog de volgende aanbevelingen:

• Met de intrede van De Omgevingswet werken gemeenten aan nieuw instrumentarium op het gebied van een goede omgevingskwaliteit. Uw commissieleden hebben al ervaring met het ontwikkelen van nieuwe, minder gedetailleerde en op maatschappelijke doelen gebaseerde kaders. Graag stellen we deze knowhow ter beschikking.
• Verduurzaming en het klimaat zijn actuele thema’s die steeds zichtbaarder en ingrijpender aanwezig zijn. De groeiende vraag naar zonnepanelen, warmtepompen en windmolens heeft impact op de bebouwde omgeving, maar ook veranderingen in gebruik van materialen (duurzaam geproduceerd en hernieuwbaar) en maatregelen voor de biodiversiteit brengen steeds nadrukkelijker veranderingen met zich mee. De invoering van de Omgevingswet is voor veel gemeenten een logisch moment om de nota’s te vernieuwen. De meesten kiezen ervoor om de gelegenheid aan te grijpen als een kans om hier ook beleid op het gebied van duurzaamheid in op te nemen. In Alkmaar is voor dergelijke ingrepen op dit moment nog onvoldoende criteria opgenomen. De commissie adviseert om actief aan de slag te gaan en na te denken over de gevolgen en inpasbaarheid van deze veranderingen bij het opstellen van bijvoorbeeld beeldkwaliteitsplannen en nota’s. Uiteraard is de commissie bereid om mee te denken over het thema en te ondersteunen waar mogelijk.
• Veel gemeenten zijn aan het werk (oefenen) met de Omgevingstafel. Doet uw gemeente dit ook? Het is aanbevelingswaardig om een lid van de commissie hierbij aan te laten sluiten.
• Mochten er vragen zijn over de Omgevingswet, de rol van de commissie of bent u benieuwd naar onze werkzaamheden? U bent welkom om aan te sluiten bij onze vergaderingen, of wij komen graag bij u langs.
• Als u hulp nodig heeft op het vlak van beleid over erfgoed, dan kunt u contact opnemen met het Steunpunt Cultureel Erfgoed Noord-Holland. Hier proberen we waar het kan binnen bepaalde grenzen ondersteuning te bieden. Laat vooral weten wanneer hulp gewenst is.

Tot slot
Met dit jaarverslag geven we inzicht in de manier waarop de Gemeentelijke adviescommissie omgevingskwaliteit Alkmaar aan de hand van de geldende beleidskaders adviseert over goede omgevingskwaliteit binnen uw gemeente. Dit is een doel waar wij ons graag voor inzetten en aan bijdragen. We doen dat zoveel mogelijk in het openbaar en in dialoog met betrokkenen.

De plannen in dit jaarverslag zijn slechts een greep uit de vele uiteenlopende plannen waarover de commissie dit jaar heeft mogen adviseren. Wij nodigen u van harte uit om in 2024 (digitaal) bij ons binnen te lopen en zelf te ervaren hoe boeiend en genuanceerd de advisering over omgevingskwaliteit is.