De Welstands- en Monumentencommissie Alkmaar werkt in opdracht van de gemeente en op basis van de door de gemeente vastgestelde beleidskaders aan het behoud en de totstandkoming van een goed functionerende, aantrekkelijke en toekomstbestendige leefomgeving. Daarbij wordt respectvol omgegaan met de goede kwaliteiten uit het verleden.

Met het jaarverslag legt de commissie verantwoording af aan de gemeenteraad over de onafhankelijke advisering. We lichten niet alleen de werkwijze en de cijfers toe, maar we proberen vooral ook te beschrijven en illustreren wat het maatschappelijke effect is van onze inspanningen.

Eerder in de planontwikkeling

We hechten eraan te vermelden dat we in vrijwel alle gevallen in staat zijn om in één of meerdere besprekingen te komen tot een positieve advisering. Niet zelden wordt onze inbreng, ook door initiatiefnemers, zeer op prijs gesteld. Uiteraard lukt dit niet altijd.

De commissie waardeert het zeer dat in de afgelopen jaren het gesprek over omgevingskwaliteit en de afstemming met stedenbouw en ruimtelijke ordening in een eerder stadium van de planontwikkeling op gang worden gebracht. De komende periode staan er binnen de gemeente ook wat betreft de begeleiding van initiatieven grote veranderingen op stapel.

Adviseren en inspireren

De invoering van de Omgevingswet is aanstaande, en of deze nu op 1 juli 2022 wordt ingevoerd of niet, de voorbereidingen in uw en andere gemeenten zijn in volle gang. Of het nu gaat om de inrichting van de omgevingsvisie of om de geleidelijke voorbereidingen op de ombouw naar het omgevingsplan; duidelijk is dat dit voor de gemeente een flinke kluif is, zelfs als de gemeente besluit de meeste zaken beleidsneutraal over te zetten naar het tijdelijke omgevingsplan.

Het goede nieuws is dat de beoogde cultuurverandering, die voor de invoering van het nieuwe stelsel nodig zou zijn, langzaam maar zeker op gang komt. Dit heeft met name betrekking op een meer faciliterende inzet van de lokale overheid, die met een ‘ja mits’-houding zo constructief mogelijk aan de totstandkoming van plannen gaat werken. Adviseren en inspireren aan de voorkant komt in de plaats van louter toetsen achteraf.

Instellingsbesluit en verordening

Er is de afgelopen periode door de gemeente, samen met MOOI Noord-Holland, intensief gewerkt aan de voorbereiding op de nieuwe gemeentelijke adviescommissie. U heeft daar in de vorige jaarverslagen al uitgebreid over kunnen lezen. Voor invoeringsdatum van de Omgevingswet moet de  gemeenteraad deze commissie bij verordening instellen. Er is in de wet terecht een belangrijke plaats ingeruimd voor de cultuurhistorische aspecten. Daarnaast kiezen vrijwel alle gemeenten ervoor om de commissie een bredere taakomschrijving te geven om een goede omgevingskwaliteit te bereiken (zoals het in de wet is genoemd).

In de vast te stellen verordening, gebaseerd op de modelverordening die door de VNG is uitgebracht, wordt, in lijn met de wensen van de Vereniging van Nederlandse Gemeenten en de Tweede Kamer, ingezet op een bredere, integrale, en meer vroegtijdige advisering. Hoe vroegtijdiger de betrokkenheid van de commissie, hoe constructiever haar advies wordt ervaren. De advisering zal oplossingsgerichter zijn en meer voelen als hulp.

VNG handreiking

In de VNG handreiking is het volgende schema opgenomen waarin wordt geïllustreerd in welke fasen de advisering kan plaatsvinden. Veel van de advisering is de laatste jaren geleidelijk verschoven van het beoordelingsgerichte (toetsende) aan het eind – in de donkerblauwe kolom – naar meer opgave- en ontwerpgerichte advisering – in de lichtblauwe kolommen.

Kennis maken

De nieuwe gemeenteraad zal in 2022 de gemeentelijke adviescommissie instellen. Wellicht een mooie gelegenheid om met de adviseurs in deze commissie kennis te maken. Bijvoorbeeld via een bezoek aan de vergadering of een werkbezoek aan één of meer inspirerende locaties.

Arie Keppler Prijs 2022

In het komende jaar vragen we ook uw aandacht voor de Arie Keppler Prijs 2022, dé Noord-Hollandse prijs voor omgevingskwaliteit. Hopelijk mogen we ook uit uw gemeente inzendingen voor deze editie ontvangen.

Door Bastiaan Jongerius, secretaris-architectlid

Het bouwplan van 14 grondgebonden woningen aan de Sperwerstraat is actueel: modulair gebouwd in CLT- hout, klimaatneutraal, natuurinclusief en circulair.

De commissie ziet steeds meer bouwplannen met dergelijke ambities, met sterk wisselende resultaten. Het modulair bouwen blijkt veelal inflexibel als het gaat om de ontwerpoplossingen, de repetitie van de units blijkt vaak dwingend in het gevelbeeld en de ambities drukken zwaar op het bouwbudget en daarmee de ontwerpmogelijkheden.

NEST blinkt juist uit in al deze aspecten. Een tender vanuit de gemeente heeft ervoor gezorgd dat het project is geselecteerd op basis van deze kwaliteiten en is daarmee geborgd voor de uitvoering van deze ambities.

De woningen zijn geschakeld in een halfopen bouwblok middels doorlopende veranda’s en pergola’s, die een prettige overgang vormen naar de straat. De volumeopbouw met deze uitspringende veranda’s en inspringende dakterrassen en de gevelindeling met verspringende ramen zorgen voor een ontspannen gevelbeeld. Het modulair bouwen blijkt niet dwingend in het ontwerp.

De materialisering aan de binnenzijde in CLT-hout, aan de buitenzijde in fraké vergrijsd hout, ingebouwde vogelnestkasten, sedum op de lage daken en zonnepanelen op het hoge dak maken het een bijzonder klimaatneutraal, natuurinclusief en circulair project. En een goede woningomgeving en prettig voor het oog.

Visualisatie, ZAAK VAN NN

Door Hester Aardse, monumentenlid, en Dana Ponec, voorzitter

Voor de transformatie van Bloemwijk kwamen tegelijkertijd maar los van elkaar zowel een nieuwbouwplan als een aanwijzing tot beschermd stadsgezicht aan de orde.

Van Alckmaer voor Wonen is de opdrachtgever van een ambitieus plan voor een ‘tuindorp van de 21e eeuw’, waarbij de bestaande Bloemwijk vrijwel geheel gesloopt wordt. Aangezien er zeker sprake was van cultuurhistorische waarden, werd de aanvraag om de wijk als beschermd stadsgezicht aan te wijzen aan de commissie voorgelegd. Bij de behandeling daarvan heeft de commissie het nieuwe plan buiten beschouwing gelaten en alleen gekeken naar de kwaliteiten van de bestaande wijk, waaronder architectuurhistorische en stedenbouwkundige. Hoewel er ontegenzeggelijk erfgoedwaarden zijn, was haar conclusie dat de ontwerpkwaliteiten van de wijk te gering zijn om het aan te wijzen als beschermd stadsgezicht.

De commissie adviseerde vervolgens over de stedenbouwkundige uitgangspunten, de architectenselectie en uiteraard over de uitwerking van de gebouwen van het nieuwe plan. De relatie tussen de inrichting van de openbare ruimte en de (semi)privé tuinen en het schijnbaar naadloos in elkaar overlopen van openbaar en privé vormen de basis voor het “tuindorp gevoel”. Een integraal ontwerp voor de openbare ruimte ontbreekt nog. De commissie wenst de onbebouwde ruimte dezelfde liefdevolle aandacht toe als de nieuwbouw.

Impressie Bloemwijk, TWA Architecten

De adviezen zijn openbaar en worden uitgebracht aan het college van B&W. In het jaar 2021 zijn vrijwel alle adviezen van de commissie overgenomen door het college van B&W.

Het college is contrair gegaan bij op het plan voor nieuwbouwappartementen aan de Koelmalaan in Alkmaar. Daarbij heeft zij in overweging genomen dat “het bouwplan voorziet in een reële behoefte aan woningen in de categorieën sociale woningbouw en midden huur. Voor de bouw van de woningen wordt een innovatieve circulaire bouwwijze toegepast waarbij onder andere uit wordt gegaan van zo min mogelijk impact op het milieu. Door de modulaire bouwwijze kunnen een behoorlijk aantal woningen binnen een relatief korte termijn gerealiseerd worden. Het bouwplan voorziet derhalve in zowel een algemeen belang met betrekking tot huisvesting als wel het tegengaan van de belasting van het milieu.”

Bij diverse plannen, waaronder Laat 128 (Primark), Picassolaan 201en Dockside II hebben voorzitter Dana Ponec en architect-secretaris Bastiaan Jongerius een bijzondere begeleidende rol gespeeld. In opdracht van gemeente Alkmaar zijn zij buiten de reguliere commissievergaderingen om in gesprek gegaan met de initiatiefnemer en/of architect en gemeente om het advies van de commissie te verduidelijken en daarmee de looptijd van het vergunningstraject te versnellen.

Adviezen ruimtelijke plannen, kwaliteitsgesprekken, procesbegeleiding, beleidsontwikkeling

In 2021 is de commissie betrokken geweest bij diverse ruimtelijke plannen, zoals het Ringerskwartier, Bloemwijk en Stationsgebied Alkmaar Noord. In een vroeg stadium werd de commissie door de Vakgroep Ruimtelijke Vormgeving geïnformeerd over de plannen en gevraagd om te adviseren over uitgangspunten en kaders voor verdere planontwikkeling. Daarbij werd onder andere gesproken over positionering, volumeopbouw, typologieën en materiaalgebruik van de bebouwing, maar ook over de openbare ruimte, water, landschap en natuurinclusiviteit.

Voor bijvoorbeeld het Stationsgebied Alkmaar Noord is een ontwikkelbeeld opgesteld. Met een presentatie door Vakgroep Ruimtelijke Vormgeving is de commissie op de hoogte gesteld van de inhoud daarvan. De commissie heeft op verzoek van de vakgroep geadviseerd op de beeldkwaliteitsparagraaf die onderdeel uitmaakt van het document.

Ondersteunende activiteiten

De adviseurs van MOOI Noord-Holland doen meer dan hun werk in de gemeentelijke adviescommissies. Wij ondersteunen vrijwel alle gemeenten in Noord-Holland bij het behoud en de ontwikkeling van omgevingskwaliteit. Voor Alkmaar hebben wij de volgende ondersteunende activiteiten uitgevoerd:

• Dana Ponec geeft invulling aan het samenwerkingsverband met Bernadette Janssen, supervisor van het Alkmaars Kanaal. Bernadette Janssen is betrokken bij de start van elk ontwikkelinitiatief langs het Alkmaars Kanaal en adviseert over de invulling van de locatie als onderdeel van de ontwikkeling van het hele kanaal, ten aanzien van het karakter en de identiteit van de plek in de toekomst en ten aanzien van het programma en de ruimtelijke kwaliteit die zijn vastgelegd in ontwikkelbeelden. Ook geeft zij advies op het schetsontwerp en het voorlopig ontwerp. De inhoud van de adviezen bespreekt de supervisor met de voorzitter van de commissie, de voorzitter schuift regelmatig in een vroeg stadium aan bij de overleggen met de initiatiefnemers en heeft maandelijks overleg met de supervisor en de betrokken stedenbouwers binnen de gemeente. De voorzitter houdt de commissie op de hoogte van de ontwikkelingen aan het Alkmaars Kanaal.
• Hester Aardse en Kees Doornenbal waren, als afgevaardigden van de commissie, aanwezig bij de bijeenkomst over de stand van zaken met betrekking tot de kerkenvisie. Zij hebben tijdens de bijeenkomst reactie gegeven en de bevindingen met de voltallige commissie gedeeld. Vervolgens heeft de commissie schriftelijk advies uitgebracht op de concept kerkenvisie.
• De ervenconsulent heeft advies uitgebracht voor Westdijk 5, een woonerf met een stolp ten zuiden van de Omval in Alkmaar. De ervenconsulent heeft een onafhankelijke positie en adviseert hoe de plannen van de initiatiefnemer uitgevoerd kunnen worden. Het uitgangspunt daarbij is behoud en versterking van de landschappelijke kwaliteit en overeenstemming met het beleid van de gemeente.

Als onafhankelijk adviseur dragen wij bij aan een goede omgevingskwaliteit in uw gemeente. Die zorg delen we samen met de initiatiefnemers en met u. Elk jaar bespreken we tijdens een evaluatiegesprek met de portefeuillehouder de belangrijkste ontwikkelingen binnen uw gemeente en formuleren we aandachtspunten voor de toekomst. Op 24 november 2022 vond dit jaarlijkse evaluatiegesprek plaats over het jaar 2021. De belangrijkste uitkom­sten van dat gesprek zijn:

• Naast het bespreken van het jaarverslag, wordt het evaluatieoverleg gebruikt voor een eerste kennismaking met de wethouders Gijsbert van Iterson Scholten en Ad Jongenelen.
• Sinds het voorjaar van 2022 vergadert de commissie weer “live” wat – hoewel het digitaal vergaderen ook zijn voordelen heeft – als zeer prettig wordt ervaren door zowel de commissie, de gemeente als de initiatiefnemers.
• De commissie pleit voor een kwalitatief hoogwaardige, comfortabele en zo groen mogelijke inrichting van de openbare ruimte. De openbare ruimte zou naar haar mening net zo veel aandacht moeten krijgen als de gebouwde omgeving. Ten aanzien van het werk van de commissie gaat het met name om de overgang tussen de openbare ruimte en de gebouwde omgeving en in het specifiek om levendige plinten.
• Het belang van het overleg tussen de commissie en de vakgroepen Erfgoed en Ruimtelijke Vormgeving wordt onderstreept in het kader van integrale advisering.
• De toekomstige ontwikkelingen onder de Omgevingswet worden besproken. De gemeente wil beleidsneutraal overgaan, wat inhoudt dat de huidige advisering wordt doorgezet onder de Omgevingswet. Daarnaast wil de gemeente een pilot opzetten met een stadsbouwmeester.
• De hoeveelheid aanvragen met betrekking tot erfgoed zijn gestegen ten opzichte van voorgaande jaren. Tegelijkertijd staat erfgoed onder druk door krapte op de woningmarkt en de behoefte en noodzaak om te verduurzamen. Het gaat daarbij altijd om het vinden van een goede balans tussen monumentwaarden en ontwikkelingen.
• Ten aanzien van de Kanaalzone is de gemeente bezig met het opstellen van ontwikkelkaders en de commissie pleit voor het benoemen en beschrijven van generieke kwaliteitsuitgangspunten, zoals ‘ruimte voor ontmoeting’, zodat de ambities vooraf duidelijk zijn en naar initiatiefnemers gecommuniceerd kunnen worden.

Overige aanbevelingen door de commissie

De commissie Welstands- en Monumentencommissie Alkmaar doet – vanuit haar ervaringen en inzichten – nog de volgende aanbevelingen:

• Wat ooit begon als een “stedenbouwkundig half uurtje” is uitgegroeid tot een volwaardig agendapunt. Integrale afstemming, overleg en dialoog met Vakgroep Ruimtelijke Vormgeving en Vakgroep Erfgoed (maar ook met proces en programmamanagers) in een vroeg stadium, blijkt heel waardevol voor een soepel proces bij complexere ontwikkelingen. De commissie zet hiervoor met veel enthousiasme haar expertise in. Het voordeel van digitaal vergaderen is dat er makkelijker “aangehaakt” kan worden. We adviseren om dit overlegplatform in stand te houden en uit te breiden, ook als we weer “live” gaan. Hybride vergaderen zou daarvoor wellicht een middel kunnen zijn.
• Alkmaar verkleurt, de grote verdichtingsopgave langs het kanaal en de beide stations zullen veel impact hebben. Maar ook in de binnenstad merken we dat, waar dat maar mogelijk is, woningen worden ingepast, worden bij- of opgebouwd. De commissie gaat graag het gesprek met de stad aan over de impact van deze veranderingen in de breedste zin van het woord en roept de gemeente op dit “stadsdebat” te faciliteren.
• In het nieuwe gemeentelijke instrumentarium en met name in de omgevingsvisie en het omgevingsplan worden nieuwe kaders, doelen en regels ontwikkeld. Uw commissieleden – onze adviseurs – worden graag betrokken bij de ontwikkeling van deze kaders. We hebben inmiddels ruime ervaring opgedaan bij het ontwikkelen van nieuwe minder gedetailleerde en op maatschappelijke doelen en rendement gebaseerde kaders. Deze knowhow stellen we graag ter beschikking.
• Vóór de invoeringsdatum van de Omgevingswet zal de gemeenteraad een gemeentelijke adviescommissie moeten instellen. Deze gemeentelijke adviescommissie zal de opvolger worden van de bestaande adviescommissies voor welstand en monumenten. Wij kunnen ons voorstellen dat deze commissie voorlopig min of meer dezelfde taakomschrijving meekrijgt als de voorgaande commissie, ook omdat veel van het huidige beleid ook min of meer beleidsneutraal wordt overgezet. Toch raden wij u aan de inzet op een vroegtijdige en brede advisering verder door te zetten.
• Bovendien zien wij dat er belangrijke aspecten kunnen meeliften bij de advisering. Een belangrijke factor voor ruimtelijke kwaliteit is de toekomstwaarde. Het belang hiervan zal de komende jaren uiting krijgen in een grotere aandacht voor duurzaamheid, biodiversiteit, klimaatadaptatie, natuur inclusief bouwen, respect voor landschap, water en bodem, en op het sociale vlak toename van de aandacht voor participatie en kansengelijkheid. Het zijn onderwerpen die onze adviseurs zich als specialisten eigen maken om als vanzelfsprekend bij de advisering te betrekken.
• Er speelt op dit moment veel als het gaat om de verankering van erfgoed in het toekomstige omgevingsbeleid en dit vergt veel van de erfgoedspecialisten bij gemeenten. Onze ervaring is dat er op veel plekken tekort aan capaciteit is. Bovendien is menskracht moeilijk te vinden. Met het Steunpunt Monumenten & Archeologie Noord-Holland proberen we waar het kan binnen bepaalde grenzen ondersteuning te bieden. Laat vooral weten wanneer hulp gewenst is.

Tot slot

Met dit jaarverslag geven we inzicht in de manier waarop de Welstands- en Monumentencommissie Alkmaar aan de hand van de geldende beleidskaders adviseert over goede omgevingskwaliteit binnen uw gemeente. Dit is een doel waar wij ons graag voor inzetten en aan bijdragen. We doen dat zoveel mogelijk in het openbaar en in dialoog met betrokkenen.

De plannen in dit jaarverslag zijn slechts een greep uit de vele uiteenlopende plannen waarover de commissie dit jaar heeft mogen adviseren. Wij nodigen u van harte uit om in 2022 (digitaal) bij ons binnen te lopen en zelf te ervaren hoe boeiend en genuanceerd de advisering over omgevingskwaliteit is.